სტატია თურქულიდან თარგმნა სანდრო ბაკურაძემ
ყველაზე სწორი იქნება თუკი აია სოფიასთან დაკავშირებულ დავას მისი საკრალიზაციის ბუნებრივი პროცესის ჩარჩოში განვიხილავთ. როგორც ჟურნალის ამ ნომერში გამოქვეყნებული სხვა სტატიებიც მიგვითითებენ, აია სოფიას საკრალიზაცია და მის ისტორიულ სახსოვრად ქცევას დიდი ისტორია აქვს და ოსმალეთის ისტორიის მნიშვნელოვან მონაკვეთს მოიცავს. იმის გათვალისწინებით, რომ მე გადავწყვიტე დამეწერა იმ პროცესის შესახებ, რომელიც ოსმალეთის იმპერიის ხელისუფლებას და უცხოელ მოგზაურებს შორის ვითარდებოდა და ოსმალეთის იმპერიაში მიმდინარე ვესტერნიზაციის პროცესით საზრდოობდა, მივიღე გადაწყვეტილება პერიოდიზაცია 18-ე საუკუნიდან დამეწყო.
ორი წლის წინ აია სოფიას ხელახალი გახსნა ღვთისმსახურებისათვის, ესე იგი, მისი მეჩეთად გადაქცევა კვლავ დღის წესრიგში იდგა. როგორც გვახსოვს, 2013 წლის 7 ნოემბერს, დეპუტატმა იუსუფ ჰალაჯოღლუმ, რომელიც ნაციონალისტური მოძრაობის პარტიას წარმოადგენდა და ამავე დროს თურქეთის საისტორიო საზოგადოების ყოფილი თავმჯდომარე გახლდათ, მეჯლისში ამ საკითხთან დაკავშირებული კანონპროექტი შეიტანა. 16 ნოემბერს, სამართლიანობის და აღმავლობის პარტიის თავმჯდომარის მოადგილემ და მთავრობის პრესსპიკერმა ბულენთ არინჩმა, გაიხსენა იზნიქის და ტრაპიზონის აია სოფიას ტაძრების მეჩეთად გადაქცევის ფაქტები და სტამბოლის აია სოფიასთან დაკავშირებით შემდეგი სიტყვები წარმოთქვა: „შევყურებთ მწუხარე აია სოფიას და ვიმედოვნებთ, რომ ალაჰის მადლით ახლოს არის დღეები, როდესაც ის გაიღიმებს.“ ცხადი იყო, რომ ორი, რელიგიურ-ნაციონალისტური პარტიის კონკურენციაში, საპ, ისეთ საკითხში, რომელსაც საგარეო ურთიერთობების და ტურიზმის კუთხით პრობლემების შექმნა შეეძლო, სიფრთხილეს იჩენდა, თუმცა ამავე დროს ცდილობდა არც რეიტინგი დაეკარგა. იმის გათვალისწინებით, რომ ორ წელზე მეტი გავიდა, თუმცა აია სოფიას მუზეუმის სტატუსში, რომელიც დღემდე საკამათო საკითხია, არანაირი ცვლილება არ შესულა და არც მისი მეჩეთად გადაქცევისაკენ გადადგმულა ნაბიჯი, შეიძლება ითქვას, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებული პროცესები ასევე გაგრძელდება, ხანდახან რელიგიური და ნაციონალისტური გრძნობებით განპირობებული მიტინგები გაიმართება, ხოლო აია სოფიას საკითხი, რელიგიური და ნაციონალისტური სეგმენტების კუთვნილი, ისტორიული ჟურნალების ფურცლებზე პოპულარული თემა იქნება. აქვე უნდა დავაზუსტო, რომ ვფიქრობ, აია სოფიასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილება შინაარსით პოლიტიკური იქნება. აია სოფია ისტორიის მანძილზე, ეკლესიაც იყო, მეჩეთიც, მუზეუმიც და მისი ყველა ეს სტატუსი, კონკრეტულ ეპოქებში ლეგალურად და მისაღებად ითვლებოდა. დღესაც, პოლიტიკური კონიუნქტურიდან გამომდინარე, სრულიად შესაძლებელია, მისი მუზეუმად დარჩენაც, მეჩეთად გადაკეთებაც და კვლავ ეკლესიად კურთხევაც კი. თურქეთს, სრული უფლება აქვს მის ტერიტორიაზე მდებარე ისტორიული ძეგლის სტატუსი საკუთარი სურვილის მიხედვით გადაწყვიტოს. თუკი აია სოფია კვლავ მეჩეთად გადაკეთდება, სავსებით შესაძლებელია, რომ ხელისუფლება გარკვეული სანქციების წინაშე აღმოჩნდეს. თუკი თურქეთის ხელისუფლება ამ ვარიანტს, რომელსაც, თურქული საზოგადოების პოლიტიკური მიდრეკილებების გათვალისწინებით, დიდი სახალხო მხარდაჭერა ექნება და დემაგოგიისათვის ეფექტური მასალა იქნება, არ განიხილავს, ამის მიზეზი მხოლოდ და მხოლოდ ის შედეგები და რეაქციებია რომლებიც მას შეიძლება მოჰყვეს. სავსებით გასაგებია, რომ ხელისუფლებას არ სურს გამოიწვიოს დასავლეთის აღშფოთება, იუნესკოს და მსგავსი ორგანიზაციების სანქციები, შემოსავლების შემცირება ტურიზმიდან და დღითიდღე მზარდი ზრდა ხმებისა, რომლებიც ხელისუფლებას ავტორიტარიზმში და ისლამიზმში ადანაშაულებენ.
 |
| ბიზანტიის იმპერატორი იუსტინიანე I, აია-სოფიას აღმშენებელი (რავენას სან-ვიტალეს ბაზილიკის მოზაიკა, VI ს.) |
თუმცა, აია სოფიას ისტორია, პოლიტიკური საკითხების გარეშეც, მისი ფუნქციის და წარსულის თავისებურებებიდან გამომდინარე, უფრო ჯანსაღი დისკუსიის საკითხია და უნდა ვაღიაროთ, რომ ზემოთ ნახსენები პოლიტიკური მხარეც, რომელზეც ცხვირაბზეკით ვსაუბრობთ, ამ ისტორიის ნაწილია, შესაბამისად, მისი უგულებელყოფა ან მისგან განცალკევებულ რეალობაზე საუბარი, უაზრობა იქნება. ამ სტატიაში შევეცდები, რომ განვიხილო აია სოფიას ბუნებრივად ისტორიულ ძეგლად გარდაქმნის პროცესი და მივუთითო, რომ მისი, სტატუსი, როგორც მუზეუმი, ბუნებრივი პროცესის შედეგი იყო და მართალია არ არის უნაკლო, მაგრამ ამ საკითხის ყველაზე უკეთესი გადაწყვეტაა.
აია სოფიას სიმბოლური მნიშვნელობა
საუკუნეების მანძილზე, აია სოფია აღიქმებოდა როგორც საკულტო ნაგებობაზე ბევრად მეტ, უდიდესი სიმბოლური ღირებულებების მქონე ობიექტად და დღევანდელი დისკუსიების სწორედ ამ სიმბოლიზმის გარეშემო წარმოშობაც ეჭვმიუტანელი შეჭმარიტებაა. უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავიხსენოთ, რომ მთელი ის მოთხოვნა და ზეწოლა, რომელიც აია სოფიას მეჩეთად გადაკეთებისკენაა მიმართული, განპირობებულია არა სარიტუალო სივრცის საჭიროებით, არამედ იმ ლტოლვისა, რომელსაც ამ ნაგებობის მიმართ იგრძნობა. ამ ლტოლვას, სამი ძირითადი საფუძველი აქვს. პირველი მათგანი, ეს ის შეუწყნარებლობაა, რომელსაც რელიგიური და ნაციონალისტური წრეები, კონსტანტინოპოლის დაპყრობასთან დაკავშირებული და ოსმალეთის სატახტო ქალაქის ისლამური იდენტობის შემადგენელ ფუნდამენტად ქცეული მეჩეთის დაკარგვის მიმართ ავლენენ. ეს გრძნობა, რომელიც პირველ რიგში 1953 წელს, კონსტანტინოპოლის დაპყრობის 500 წლის იუბილის აღნიშვნების შედეგად გაიფურჩქნა და ოსმალეთის ნოსტალგიის მნიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილად იქცა, მას შემდეგ, აია სოფიას მეჩეთად გადაკეთების, თანდათან მზარდი მოთხოვნის მთავარ მამოძრავებელ ძალას შეადგენს. მეორე საყრდენი, აია სოფიას, ბიზანტიის წინააღმდეგ წარმართული და ტრიუმფით დასრულებული ბრძოლის უბრწყინვალეს სიმბოლოს მიჩნევაა. “დამპყრობლის უფლების“ ცნებასთან ან სულთან მეჰმედ დამპყრობლის მიერ შედგენილი, აია სოფიას ვაკფის დამფუძნებელი ფირმანის ბოლოს დაწერილ წყევლასთან დაკავშირებული რიტორიკაც, სწორედ ამ მილიტარისტული/დამპყრობლური რიტორიკის ნაწილია. მესამე საყრდენი კი, აია სოფიას მეჩეთად გადაკეთების გზით, ქემალიზმთან და ზოგჯერ, საკუთრივ მუსტაფა ქემალ ათათურქთან ანგარიშსწორების სურვილის გამოხატულებაა.
 |
| მეჰმედ II დამპყრობელი, ოსმალეთის სულთანი რომელმაც 1453 წელს კონსტანტინოპოლი აიღო. ჯენტილე ბელინის ნახატი, 1480-იანი წლები. |
აქ არ უნდა დავივიწყოთ, რომ საკითხი არა ეკლესიის, არამედ მუზეუმის მეჩეთად გადაკეთებას ეხება და ამგვარად, განიხილება როგორც ანგარიშსწორება იმ მენტალობასთან, რომელმაც აია სოფია მუზეუმად აქცია ან მიიჩნევა, რომ აქცია. ეს სიმბოლური და იდეოლოგიური მიდრეკილებები, როგორც წესი, ისტორიული რეალობის უგულებელჰყოფას და დამახინჯებას აუცილებელს ხდის. 1453 წელს კონსტანტინოპოლის დაპყრობა ან 1934 წელს აია სოფიას მეჩეთად გადაკეთება ეჭვშეუტანელი ისტორიული ფაქტებია, მაგრამ სულთან მეჰმედ დამპყრობლის ფირმანში მოხსენიებული „წყევლისათვის“ მინიჭებული მნიშვნელობა სრულიად არაადეკვატურია. მსგავსი ტიპის დოკუმენტებში ანალოგიური ფორმულების არსებობა ცნობილი ფაქტია; მაგრამ აქ მიზანი თემისათვის ტუტანხამონთან ასოცირებული ფოლკლორის მსგავსი დამატება და ამ გზით, საკითხის, უკანონოდ განხორციელებული ცვლილების შესწორების გზით სამართლიანობის აღდგენად წარმოჩენაა. ასევე, ის იდეები, რომ 1934 წლის 24 ნოემბრის სახელისუფლებო გადაწყვეტილებაზე არსებული ათათურქის ხელმოწერა ყალბია, სხვა არაფერია თუ არა, განსაკუთრებით ნმპ-ს მცდელობები შეაჯვაროს ისლამი და ქემალიზმი და ამგვარად, გაათავისუფლოს ათათურქის ფიგურა უარყოფითად ან შეცდომად მიჩნეულ გადაწყვეტილებებთან ასოციაციისგან. ხოლო თუკი ინტერნეტში არსებულ მასალას გადავავლებთ თვალს, დავინახავთ, რომ დომინანტი დისკურსი არა ისტორიას და წყაროებს, არამედ ვიზუალურ და სიმბოლისტურ საფუძვლებს ეყრდნობა. ფოტომასალა, რომელზეც აია სოფია თურქეთის დროშასთან, სულთან მეჰმედ დამპყრობლის პორტრეტთან ან ამ უკანასკნელის აია სოფიას ფირმანიდან ციტატებთან ერთადაა გამოსახული, მათი აუდიტორიის რელიგიური და ნაციონალისტური გრძნობების გამოღვიძებას ისახავს მიზნად. საინტერესოა, რომ იდენტურ სიმბოლიზმს საბერძნეთშიც ვხვდებით. სურათები, რომლებზეც ვხედავთ აია სოფიას გუმბათზე ჯვრით და მინარეთების გარეშე, საბერძნეთის და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დროშების ან წარწერის „მართლმადიდებლური სამყაროს შედევრი თურქებს შიშის ზარს სცემს“ ფონზე, გვაჩვენებს, რომ აია სოფიას თემა საბერძნეთშიც აქტუალურია. ხოლო ის ფაქტი, რომ ბერძენი ტურისტების მიერ გადაღებულ ფოტოებზე მინარეთები ხშირად ფოტოშოპის გამოყენებით არის წაშლილი, ამ საკითხის თანამედროვე გამოხატულებაა.
აია სოფია და ელიტური ტურიზმი
მართალია ეს მარტივი არგუმენტი სავსებით საკმარისია იმისათვის, რომ აია სოფიას მუზეუმად გადაკეთება და მუზეუმად დარჩენა გამართლებულ მოვლენად წარმოჩნდეს, მაინც ვთვლი, რომ უფრო მართებული იქნება, რომ საკითხი, ჩემს მიერ ადრე ნახსენები, აია სოფიას, მემორიალად/სახსოვრად გარდაქმნის ბუნებრივი პროცესის ფარგლებში განვიხილოთ. როგორც ჟურნალის ამ ნომერში გამოქვეყნებულ სხვა სტატიებშია ნახსენები, აია სოფიას სიმბოლოდ და სახსოვრად აღქმას გრძელი ისტორია აქვს, რომელიც ოსმალეთის ისტორიის ფართო მონაკვეთს
მოიცავს. მე კი, რადგანაც ამ საკითხის ოსმალეთის ხელისუფლებას და უცხოელ მოგზაურებს შორის ურთიერთობებით დაწყებული და ვესტერნიზაციის პროცესში წარმოქმნილი რეალობის განხილვა მსურს, საუბარს XVIII საუკუნის ბოლოდან დავიწყებ. საწყის წერტილად კი 1205/1790 წლით დათარიღებულ დადგენილებას ვიღებ: „სახელმწიფო მოხელეთა მიერ, დიდებულ სასახლეში მიღებულ ელჩების და წარჩინებულთათვის, ჭეშმარიტი სარწმუნოების მფარველობის ქვეშ მყოფი, დიდებულ სულთანთა სამარადისო საკუთრების, დიდებული მეჩეთების მონახულების ნების დართვა, შარიათის მიხედვით ნებადართულია. მიეცეთ მათ ამის უფლება და მიეჩინოთ გამყოლი. ესპანეთის სახელმწიფოს კუთვნილი გემებით სატახტო ქალაქში მოსულ წარჩინებულთათვის დიდებული მეჩეთების მონახულების ნებართვის გაცემის შესახებ თხოვნა კი ესპანეთის ელჩის მიერ თარჯიმნის საშუალებით გადმოცემული სურვილის საფუძველზე, უმაღლესმა ხელისუფლებამ დააკმაყოფილა.“
 |
| სულთანი სელიმ III (ჯოზეფ ვარნია-ზარზეცკის ნახატი, XIX ს.) |
მოკლედ რომ ვთქვათ, ფადიშაჰისაგან თხოვნილი, სტამბოლში ჩამოსული ესპანელი დიდებულებისათვის, გამყოლის დანხლებით მეჩეთების მონახულების ნებართვა იყო. ხოლო ამ საკითხის შარიათით ნებადართულობაზე და ვიზიტის მიზნის ისლამის დიდებულების წარმოჩენად გამოცხადება, შესაძლო უარყოფითი პასუხის დაბრკოლებისაკენ მიმართული ზომა იყო; მაგრამ სელიმ III-ის პასუხი ქაიმაქამის მოვალეობის შემსრულებელი ფაშასადმი მკვეთრად უარყოფითი იყო: „სხვა უბნები შემოუვლიათ, არა უშავს, მაგრამ მეჩეთებში ნუღა შევლენ"1 იმის გამოცნობა, რომ მეჩეთებს შორის, ესპანელებს ყველაზე მეტად აია სოფიას ნახვა სურდათ, რთული არ არის, მაგრამ თუკი ისინი ამას ღიად იტყოდნენ, სავარაუდოდ მათი საქმე უფრო მეტად გაძნელდებოდა, რადგანაც ევროპელების, აია სოფიას მიმართ განსაკუთრებული ინტერესი ცნობილი იყო. მაგრამ მეორე მხრივ ფადიშაჰის ეს პოზიცია უჩვეულო იყო, რადგანაც, ამავე პერიოდის სხვა ფირმანებიდან ჩანს, რომ მსგავსი ექსკურსიები ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენდა. ხუთი წლის შემდეგ, 1210/1795-1796 წლებში, როდესაც პრუსიის ელჩმა „აია სოფიას და სხვა, დიად სულთანთა დიდებული მეჩეთების“ მონახულება ისურვა, სელიმ III-მ მოკლე ფრაზით – „ნებართვა მიეცეს“, ეს თხოვნა დააკმაყოფილა. უფრო საინტერესოა რომ დოკუმენტში, ამგვარი ვიზიტების ჩვეულებრივი, რუტინული ბუნება ჩანს და ნებართვის მიცემის შემთხვევაში, ნებართვა ფრაზით „დაკმაყოფილებულია,ჩვეულებისამებრ.“ ფრაზით გამოიხატებოდა.2 ერთი წლის შემდეგ, საფრანგეთის ელჩ ერნინიაკის თხოვნაც ანალოგიურად, ერთი წინადადებით – „ნება დაერთოს“, დაკმაყოფილდა. ამჯერადაც, საკითხი, რომელზეც ყურადღება გამახვილებული იყო „საკუთარ ქვეყნებში დაბრუნებამდე მოკლე ვადის დარჩენისას ელჩების მიერ დიდებული აია სოფიას და დიდებულ სულთანთა წმინდა მეჩეთების მონახულების ჩვეულებრიობა“ იყო.3 1215/1800 წელს, როდესაც საქმე შვედეთის ელჩის ანალოგიურ ვიზიტს ეხებოდა, ნებართვა თითქმის იგივე სიტყვებით გაიცა და ყურადღება, ნებართვის გაცემის თარიღების ელჩების ჩამოსვლის და წასვლის თარიღებთან თანხვედრაზე გამახვილდა.4
ამ რამდენიმე მაგალითიდან ვხედავთ, რომ 1790-იანი წლებიდან ერთგვარი ელიტური ტურიზმი იქმნებოდა და ელჩებს და მათ თანმხლებ პირებს, სურვილის შემთხვევაში, მეჩეთების, მონახულების ნებართვა ეძლეოდათ, ამ მეჩეთებს შორის კი პირველ ადგილს, შეიძლება ითქვას, რომ აია სოფია იკავებდა. ამავე დროს, ამ წყაროების საფუძველზე, იმ აზრის გამოტანა, რომ მანამდე აია სოფიას და სხვა მეჩეთების მონახულება არ იყო გავრცელებული არ იქნება სწორი. სტამბოლში ჩამოსული დიპლომატების და მოგზაურების ჩანაწერებიდან ვიგებთ, რომ სულ მცირე XVI საუკუნიდან მოყოლებული, ეს უკანასკნელნი სტუმრობდნენ მეჩეთებს და ჩანახატებსაც აკეთებდნენ. შეიცვალა მხოლოდ ის, რომ XVIII საუკუნის ბოლოს ეს ერთგვარ დიპლომატიურ რუტინად იქცა და ოფიციალურ დოკუმენტაციაში ასახვა დაიწყო.
 |
| აია სოფია (ხედი სულთანაჰმედის მოედნიდან) |
უეჭველია, რომ დროთა განმავლობაში ვიზიტები გახშირდა და ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა. სახელმწიფო ოსმალეთის არქივებში არსებული ნებართვის გამცემი დოკუმენტაცია კი საშუალებას გვაძლევს ამ პროცესს თვალყური ვადევნოთ. სულთნების ბრძანებები, საგარეო საქმეთა სამინისტროს განკარგულებები, უცხო ქვეყნების და განსაკუთრებით საგარეო საქმეთა სამინისტროს მიმოწერების ფონდების საშუალებით, ამ ოფიციალური ტურიზმის განვითარების პროცესს უფრო ახლოდან შეგვიძლია მივადევნოთ თვალი. ამ ფურცლების ერთ მხარეს, თარჯიმნების მიერ ორიოდე სიტყვით გადმოცემული თხოვნა და დიპლომატიური წარმომადგენლობის ბეჭედი იყო მოთავსებული, მეორე მხარეს კი, ამა თუ იმ ნაგებობის განმკარგველი სახელმწიფო დაწესებულებისადმი მიმართული განკარგულებები იყო განთავსებული. მართალია ნებართვის მსურველები ხშირად კვლავ ელჩები იყვნენ, მაგრამ სტუმართა პროფილი დღითიდღე ფართოვდებოდა და სტამბოლში ჩამოსული მოგზაურებისგან შედგებოდა, რომლებიც ნებართვის მიღებას დიპლომატიური წარმომადგენლობების საშუალებით ცდილობდნენ.
თუკი ამ დოკუმენტების შეჯერებით ცხრილს გავაკეთებთ, ვნახავთ, რომ 1839-1861 წლებში, თხოვნების რაოდენობა, წელიწადში ხუთი ან ექვსიდან ათეულებამდე გაიზარდა. ის ფაქტი, რომ ამ რიცხვის ზრდა, ოსმალეთის იმპერიის დანარჩენის სამყაროსადმი გახსნის პროცესში უმნიშვნელოვანეს გარდატეხის წერტილს – ყირიმის ომს და მის შემდგომ პერიოდს ეხება, შემთხვევითი არ არის. 1861 წლის შემდეგ მსგავსი დოკუმენტაციის არარსებობა კი შეგვიძლია იმის ნიშნად მივიჩნიოთ, რომ ამ პერიოდის შემდეგ მსგავსი ტიპის ვიზიტები იმდენად ჩვეულებრივ მოვლენად აღიქმებოდა, რომ დოკუმენტაციაში ასახვის საჭიროებაც კი აღარ იგრძნობოდა. ხოლო თუკი ამ ვიზიტების ადგილების მიხედვით დაყოფის სტატისტიკას გადავხედავთ, შევნიშნავთ, რომ პირველ ორ ადგილს მეჩეთები და თოფქაფის სასახლე იკავებდნენ. ხოლო რაც შეეხება იმ ფაქტს, რომ უშუალოდ აია სოფიაში ვიზიტები ზოგადად მეჩეთების ერთ მეათედ ოდენობას უდრის, ეს იმით აიხსნება, რომ აია სოფია, უშუალოდ სახელით ნაკლებად მოიხსენიებოდა და როგორც წესი „წმინდა მეჩეთების“ კატეგორიაში განიხილებოდა. აია სოფიას და სხვა ღირსშესანიშნაობების მათი მონახულების მსურველებისათვის თანდათან უფრო და უფრო მეტად გახსნა, ოსმალეთის იმპერიის სატახტო ქალაქის ერთგვარ მუზეუმად გადაქცევის ნიშანი იყო. ამავე პერიოდშივე გაიხსნა პირველი დაწესებულებაც, რომელიც მუზეუმის კრიტერიუმებს მეტნაკლებად აკმაყოფილებდა. 1846 წელს, მანამდე არსენალის ფუნქციით გამოყენებულ წმინდა ირინეს ეკლესიაში პირველი სიძველეთა გამოფენა მოეწყო; 1852 წელს ცხენის მოედანზე (Atmeydanı), ძველებური ტანსაცმლის გამოფენა გაიხსნა, სადაც, თანზიმათის ეპოქამდელი ტანსაცმლით იყვნენ შემოსილი ცვილის ფიგურები იყო გამოფენილი; მაგრამ ძირითადი ინტერესი კვლავ მეჩეთების ანუ აია სოფიას და თოფქაფის სასახლისაკენ იყო მიმართული. შეიცვალა მხოლოდ ის, რომ ოსმალეთის ხელისუფლება, ევროპელების მიერ საუკუნეების განმავლობაში გამოხატულ ამ ინტერესს უკვე უფრო ოფიციალური და ორგანიზებული ფორმით პასუხობდა. სასახლის, თოფქაფიდან ბოსფორის სრუტის მხარეს გადატანასთან ერთად, ქალაქის ცენტრმაც გალათას და ბეიოღლუსაკენ გადაიწია და სტამბოლის ძველ კედლებს შორის მოქცეული სივრცე „ძველ“ სტამბოლად იქცა, რომლის მთავარ თვისებადაც ისტორიულობა იქცა.
ძმები ფოსატების მიერ განხორციელებული რესტავრაცია
1847 წელს, სულთან აბდულმაჯიდის მიერ ბრძანებით, აია სოფიას რესტავრაციისათვის არქიტექტორების, ძმებ ჯუზეპე და გასპარე ფოსატების მოწვევა, აია სოფიას ისტორიაში მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს. ეს არ იყო ოსმალეთის ხელისუფლების მიერ განხორციელებული პირველი აღდგენითი სამუშაო, მაგრამ არაერთი კუთხით, ინოვაციური ნაბიჯი იყო. უცხოელი სპეციალისტების მიერ განხორციელებამ, შენობის ორიგინალის მიხედვით აღდგენამ, მანამდე დაფარული მოზაიკების აღმოჩენამ და სხვა ფაქტორებმა, ეს სამუშაო თანამედროვე რესტავრაციის პროცესთან დააახლოა. ხოლო რესტავრაციის საზოგადოებისადმი წარდგენის დეტალები გვაჩვენებენ, რომ სულთანმა აბდულმაჯიდმა საერთაშორისო საზოგადოების მოსაზრებების მნიშვნელობა კარგად იცოდა. ბევრის მთქმელია აია სოფიას რესტავრაციის დასრულების აღსანიშნავად, სულთნის ზარაფხანის მიერ 1851 წელს, 1265/1849 თარიღიანი მედალიონის მოჭრა, რომლის ვერსიებიც ოქროს, ვერცხლის და ბრინჯაოსგან დამზადდა, დიზაინი ჯეიმს რობერტსონს ეკუთვნოდა და მასზე იყო მოთავსებული წარწერა „აია სოფიას აღდგენის თარიღი“.
 |
| სულთანი აბდულმაჯიდ I (უცნობი მხატვარი, XIX ს.) |
1849 წელს, ბრიუსელში დამზადებული სხვა მედალიონის წარწერა ამ მოვლენას ასე აღნიშნავდა: „ააშენა იმპერატორმა იუსტინიანემ, 527-537; 1453 წელს მეჩეთად გადაკეთდა; სულთან აბდულმაჯიდის ზეობისას ჯ. ფოსატიმ აღადგინა“.5 ფოსატის ინიციატივით ნარტექსებზე მოთავსებული თუღრა კი შენობის სულთანთან დამაკავშირებელ პოზიტიურ დეტალად იქნა მიჩნეული. 1852 წელს, ლონდონში, სულთან აბდულმაჯიდის ნებართვით, 25 დიდი ზომის, ფერადი გრავიურისგან შემდგარი ალბომის დაბეჭდვამ, ძმები ფოსატების მიერ შესრულებული რესტავრაცია მსოფლიოში ცნობილი გახადა.6 ასევე უნდა ვახსენოთ ზალცენბერგის მიერ, პრუსიის მეფისადმი მიძღვნილი შრომაც, რომელშიც, ტაძრის მოზაიკებიც გამოქვეყნდა.7
დასავლური პრესა და აია სოფიაში ვიზიტები
ამგვარად, მართებული იქნება აღვნიშნოთ, რომ ამ ზომების შედეგად, აია სოფიას, მსოფლიო კულტურული მემკვიდრეობის ნაწილად აღქმა დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ აღმოჩენილი მოზაიკა კვლავ ბათქაშით დაიფარა და შენობას, მისი ისლამისადმი კუთვნილების წარმოსაჩენად, ისლამური კალიგრაფიით მორთული ფირფიტები და სხვა დეტალები დაემატა, ამიერიდან აია სოფიამ ახალი დატვირთვა შეიძინა. შენობა, რომელსაც ევროპელები ქრისტიანობის ისტორიის ერთერთ უმნიშვნელოვანეს სიმბოლოდ თვლიდნენ, ხოლო ოსმალები და ზოგადად მუსლიმები, თავიანთი კულტურის განუყოფელ ნაწილად ქცეულ სიწმინდედ, ოსმალეთის ვესტერნიზაციასთან ერთად, უფრო და უფრო მეტად აღიქმებოდა ზოგადსაკაცობრიო კულტურული მემკვიდრეობის ნიმუშად. თუმცა ეს პროცესი არ იყო უნაკლო და არც აღქმის ეს სახე იყო გავრცელებული. 1851 წელს სტამბოლში ჩამოსული სამუელ ს. კოქსი, რომელმაც ამხანაგებთან ერთად სცადა მოენახულებინა აია სოფია, დეტალურად მოგვითხრობს იმ სირთულეებზე, რომლებიც მას გადახდა. მიუხედავად იმისა, რომ მას ჰქონდა ოფიციალური წერილობითი ნებართვა და თან თარჯიმანი და ერთი ჯარისკაცი ახლდნენ, იგი ხალხის მხრიდან უარყოფით რეაქციას შეეჩეხა. ამის მიზეზად ის ჩათვალეს, რომ ვიზიტი რამაზანის თვეს დაემთხვა და საბოლოოდ, იძულებულნი გახდნენ მეჩეთი დილის საათებში, ფარულად მოენახულებინათ, მაშინ როდესაც, იქ არავინ იყო.8
თუმცა მართალი რომ ვთქვათ, ეს დამოკიდებულება ცალმხრივი არ იყო. ევროპელებს შორისაც ბევრი იყო ისეთი, ვინც აია სოფიას თურქების ხელში ყოფნას, ქრისტიანობის უდიდეს შეურაცხყოფად მიიჩნევდა. 1865 წელს, Edinburgh Review-ში გამოქვეყნებულ სტატიაში, რომელიც აია სოფიას ტაძარში ჩატარებულ რესტავრაციას ეხებოდა, აღნიშნული იყო რომ არაფერი იყო იმაზე საშინელი ვიდრე მუსლიმების მიერ უძველესი ქრისტიანული ტაძრის დაკავება და მისი საკუთარი რელიგიური რიტუალებისათვის გამოყენება, თუმცა იქვე მოიხსენიებოდა ოსმალეთის ხელისუფლების მიერ გაწეული შრომაც იმისათვის, რომ აია სოფიას მონახულება გაიოლებულიყო.9 ამ პერიოდში მომხდარი ნორმალიზაციის ყველაზე კარგი გამოხატულება კი 1869 წელს, Levant Times-ში გამოქვეყნებული განცხადება იყო:
„გაზეთ La Turquie-ში ამას წინათ გამოქვეყნებული ცნობა აია სოფიას მონახულების ნებართვის გაუქმების შესახებ, ქრისტიანების მიერ მეჩეთების მონახულების საკითხებთან დაკავშირებით გაუგებრობის მიზეზად იქცა. ეს ცნობა, Takvim-i Vekayi-ის ფურცლებზე უარყოფილი იქნა, თუმცა იქვე აღინიშნა, რომ არამუსლიმების მიერ მეჩეთების მონახულებისათვის,ოფიციალური ნებართვის აღება კვლავ აუცილებელია“10
1869 წლის ოქტომბერში, სუეცის არხის გახსნაზე მიმავალი საფრანგეთის იმპერატრიცა ევგენიას მიერ, გზად სტამბოლის და აია სოფიას მონახულების, იმ პერიოდის ილუსტრირებულ პრესაში ასახვამ, როგორც ამ ნორმალიზაციის ვიზუალურმა ასახვამ, მკითხველთა ფართო წრეს მიაღწია. ხედი, რომელი შენობაში, სულთნის და სტუმარი ქალების გვერდით მდგარ უნიფორმიან მამაკაცებს და კრინოლინიან ქალებს გამოხატავდა, მანამდე გავრცელებულ მეჩეთების გამოსახულებებთან რადიკალურ კონტრასტს ქმნიდა. 11 სწორედ ამ პერიოდში იქნა გადაღებული აია სოფიას შიგნით პირველი ფოტოსურათიც. პასკალ საბაჰის მიერ 1870 წელს გადაღებული ეს ფოტოსურათი, წლების განმავლობაში ფართოდ ვრცელდებოდა და 1890-იანი წლებიდან სხვადასხვა სახით და ფერებით, პოპულარული ღია ბარათის სახით გამოიცა.12 თუკი დავაკვირდებით თუ რა სიხშირით გამოიყენებოდა აია სოფიას ინტერიერის და ექსტერიერის ფოტოები, იოლად მივხვდებით, თუ რა მასშტაბებით მოხდა მისი სიმბოლოდ გარდაქმნა. რადგანაც სურათებიანი ღია ბარათების გავრცელება აბდულჰამიდის მეფობის პერიოდს დაემთხვა, გასაკვირი არაა რომ იყო მათი ცენზურირების მცდელობებიც. მაგალითად, 1899 წელს, ქაიმაქამის მეცადინეობით, აიკრძალა ღია ბარათები, რომლებზეც აია სოფიას ინტერიერი იყო გამოსახული. საინტერესო იყო ის, რომ აკრძალვის მიზეზად არა სურათებზე მეჩეთის ინტერიერის გამოსახულება, არამედ ის ფაქტი დასახელდა, რომ სურათებზე ასევე გამოსახული იყო აია სოფიას შიგნით განთავსებული მრგვალი ფირფიტები წარწერებით ალაჰი და მუჰამედი და იმის გათვალისწინებით, რომ იყო ალბათობა ბარათებს უდიერად მოპყრობოდნენ, შესაძლებელი იყო წმინდა სახელები შეურაცხყოფის ობიექტები გამხდარიყვნენ.13
 |
| ქრისტე პანტოკრატორი (მოზაიკა აია-სოფიადან) |
რამდენიმე წლის შემდეგ, გალათაში, ცელიხის სტამბაში დაბეჭდილი ღია ბარათების აკრძალვა კი სულთნის იმ დადგენილებას ეყრდნობოდა, რომელიც წმინდა მეჩეთების ინტერიერების ღია ბარათებზე და ფართო მიმოქცევის სურათებზე გამოსახვას კრძალავდა. 14 რამდენად ეფექტური იყო ეს ცენზურა დღემდე სადავო საკითხია. კაპიტულაციების შედეგად, უცხო ქვეყნების მფარველობის ქვეშ მყოფი სტამბების მიერ დაბეჭდილი ღია ბარათების მიმოქცევაში არსებობა ისტორიული ფაქტია, მაგრამ იმის გათვალისწინებით, რომ კერძო კოლექციებში შემორჩენილი ამ ბარათების უმეტესობა შევსებული არაა, მიგვითითებს, რომ გარკვეული შეზღუდვები არსებობდა. მიუხედავად აკრძალვებისა, ამ ტიპის ღია ბარათების წარმოების ეტაპობრივი ზრდა და საფოსტო ფუნქციებით არგამოყენების მიუხედავად, პოპულარულ საკოლექციო ნივთებად გადაქცევა, აია სოფიას პოპულარობის ზრდის მასშტაბებს ნათლად გვიჩვენებს. ასევე, ოსმალეთის სახელმწიფო არქივებში, 1870-იანი წლებიდან დაწყებული, აია სოფიას ინტერიერის დახატვის და ფოტოგრაფირების ნებართვების ნებართვებს ვხვდებით, რომლებიც რაოდენობაც, 1890-იანი წლებიდან მკვეთრად მატულობს. კურტადი, ბერგგრენი, სკატოლა, პლოტნიკოვი, დენბი, შევქეთი (დაღი), კუპერი, ჰენდერსონი, ბაუერი, ვან მილინგენი, იტო, შოკოვი და სიაში არსებული სხვა სახელები, ამ საკითხის სხვადასხვა დეტალებზე მიგვითითებენ.
ოსმალური პრესა
კიდევ ერთი ნიშანი რომელიც ამ პერიოდში აია სოფიას კულტურული მნიშვნელობის ზრდაზე მიგვითითებს, ილუსტრირებულ პრესაში მისი ხილვადობის თანდათანობითი მატებაა. 1909 წელს ჟურნალ Şehbal-ში,15 1914 წელს Servet-i Fünun-ში, აია სოფიას დიდი ზომის ფოტოების ფონზე დაბეჭდილი ლექსები და სტატიები გვაჩვენებენ, რომ ამ პერიოდში, აია სოფიასადმი ევროპაში არსებული მსგავსი დამოკიდებულება, ოსმალურმა საზოგადოებამაც გაითავისა.16 Şehbal-ში, სელიმ სირრის (თარჯანი) ხელმოწერით გამოქვეყნებული სტატიის სათაური მაშინვე ყურადღებას იქცევს: „არქიტექტურის შედევრი, უდიადესი და უწმინდესი ნაგებობა“. შენობის მეექვსე საუკუნეში დაწყებულ ისტორიაზე და მის არქიტექტურულ დიდებულებაზე ყურადღების გამახვილება კი, ნებით თუ უნებლიედ მინიშნება იყო ნაგებობის მსოფლიო მნიშვნელობის ისტორიულ და კულტურულ ღირებულებაზე, რომელიც ოსმალურ-ისლამური ღირებულებების საზღვრებს ბევრად სცდებოდა.
მაგრამ არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ამ ეპოქაში აია სოფიას გლობალიზაციასთან ერთად, მისი „გაეროვნულებისაკენ“ მიმართული მოძრაობაც წარმოიშვა. ჟურნალ Sebilü’r-Reşad-ის ფურცლებზე, იმპერიის პირველ მსოფლიო ომში ჩართვამდე ცოტა ხნით ადრე გამოქვეყნებული სტატიის სათაური ახლად წარმოქმნილი შიშის მაცნე იყო: „კატასტროფა რომელიც დაატყდებათ რუსებს, რომლებიც აია სოფიას ჯვრის დადგმას ცდილობენ.“.17 ამგვარად, აია სოფიამ, რომლის სიმბოლური მნიშვნელობაც 1840-იანი წლებიდან თანდათან იზრდებოდა, 1910-იან წლებში,რეგიონში პოლიტიკური სიტუაციის დაძაბვას და ნაციონალიზმის გავლენის ზრდასთან ერთად, ახალი სიმბოლური და იდეოლოგიური დატვირთვა შეიძინა.
აია სოფია სტამბოლის ოკუპაციის პერიოდში
ამგვარად, ოსმალეთისათვის კატასტროფით დასრულებული ომის შემდეგ აია სოფიას დღის წერიგის აქტუალურ საკითხად ქცევა გასაკვირი არ იყო. ანტანტის მიერ სტამბოლის ოკუპაციის და განსაკუთრებით, საბერძნეთის პოლიტიკური როლის ზრდას მოსახლეობის იმ ნაწილში, რომელიც საკუთარ თავს თურქად და მუსლიმად თვლიდა შიშისა და შფოთის წარმოშობა მოჰყვა. ამ შიშის ერთერთი გამოხატულება სწორედ აია სოფიას გუმბათზე ჯვრის დადგმის შიში გახლდათ. საინტერესოა რომ ეს შიში მთლად უსაფუძვლო არ იყო. 1919 წლის თებერვალში, Times-ის ფურცლებზე, ინგლისის საეკლესიო კავშირის მიერ დაწყებული პოლემიკის ფარგლებში, აია სოფიას კვლავ ეკლესიად გადაქცევასთან დაკავშირებით საკმაოდ რადიკალური მოსაზრებები გამოითქვა. ითვლებოდა, რომ ეს ნაბიჯი თურქების ტირანიის დასასრული, მართლმადიდებლური ეკლესიის და ზოგადად ქრისტიანული სამყაროს მიერ მოპოვებული, დამსახურებული გამარჯვება იქნებოდა. ასევე, ეს ზომა განიხილებოდა როგორც ერთგვარი კომპენსაცია თურქთა უღელქვეშ ჩაგრული ქრისტიანებისათვის და მათთვის დაკარგული ღირსების დაბრუნება.18 ხოლო იმ უმცირესობის მოსაზრებები, რომლებიც თვლიდნენ რომ ასეთი ნაბიჯი უსამართლობა და ფანატიზმი იქნებოდა ამ მღელვარებაში მალევე იკარგებოდა.19
 |
| ბერძნული კრუიზერი „ავეროფი" ბოსფორში 1919 წელს, მოკავშირეთაგან სტამბოლის ოკუპაციის დროს (ლიკურგოს კოგევინასის ნახატი) |
მსგავსი პროექტები, თურქული მხარის სავსებით გასაგები უარყოფითი რეაქციების მიზეზი ხდებოდა. ვრცელდებოდა ხმები რომ საიდუმლო ორგანიზაციის წევრებმა შენობის სვეტებთან ასაფეთქებელი მოწყობილობები მოათავსეს და როგორც კი აია სოფიას ეკლესიად გადააკეთებდნენ, მას ააფეთქებდნენ. თუმცა შიში უსაფუძვლო გამოდგა და ოკუპაციის პერიოდშიც აია სოფია, როგორც მეჩეთი ისე ფუნქციონირებდა. სავარაუდოა, რომ ცნობილი სულთანაჰმედის მიტინგების, რომლებიც მოსახლეობას ოკუპაციის წინააღმდეგ გამოსვლისაკენ მოუწოდებდა, აია სოფიას და სულთან აჰმედის მეჩეთებს შორის მდებარე გაშლილ ადგილზე ჩატარებაც, სავარაუდოდ ორივე ნაგებობასთან, განსაკუთრებით კი აია სოფიასთან ასოცირებულ სიმბოლიზმს უკავშირდებოდა. ამ კონტექსტში განსაკუთრებით საინტერესოა, 1920 წლის 13 იანვარს, მეოთხე სულთანაჰმედის მიტინგზე, მასწავლებელ ნაკიე ჰანიმის (ელგუნი) აიასოფიას ფონზე სიტყვით გამოსვლისას გადაღებული ფოტოსურათი, რომელიც ჟურნალ L’Illustration-ში გამოქვეყნდა და შეკრებილ ხალხს და აია სოფიას შორის კავშირს ასახავდა. 20 მაგრამ აია სოფიას და ნაციონალისტურ გრძნობებს შორის არსებული კავშირის მაჩვენებელ უფრო გამოკვეთილ და რადიკალურ მაგალითს, ამავე ჟურნალის 1922 წლის 23 სექტემბრის ნომერში გამოქვეყნებულ ფოტოზე ვხედავთ. ფოტოზე ასახულია 8 სექტემბერს, ანკარის არმიის მიერ ანატოლიის ფრონტზე მიღწეული წარმატებების და იზმირთან მიახლოების აღსანიშნავად მეჩეთში შეკრებილი ხალხმრავლობა. ცხადი იყო, რომ ბერძნების წინააღმდეგ მიღწეული გამარჯვების აია სოფიაში აღნიშვნას ხალხისათვის უდიდესი სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდა.21
მუზეუმისაკენ მიმავალი გზა
თურქეთ-საბერძნეთის ომის დასრულება, რესპუბლიკის გამოცხადება და საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან ისლამის თანდათანობითი უკან დახევა, აია სოფიას ისტორიის ბოლო ფუნქციური ცვლილების პროცესის დასაწყისი გახდა. ზოგადად რომ ვთქვათ, მთავარი ფაქტორი, სწორედ რადიკალური ლაიციზმის ინერციით დაწყებული, დასავლური ღირებულებების შესაფერისი ნაბიჯის გადადგმის და იმის დამტკიცების სურვილი იყო, რომ თურქეთსაც შეუძლია თავისი წვლილი შეიტანოს მსოფლიო კულტურისა და მეცნიერების განვითარებაში. შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ ამ პროცესში ასევე დიდი როლი ითამაშა საბერძნეთთან ურთიერთობების დათმობამ და ბალკანური ანტანტის ფარგლებში, რეგიონული პოლიტიკის ცვლილებებმაც. ამ საკითხზე უფრო დაწვრილებით დაფიქრება კი, უფრო დეტალური ნაშრომების გამოქვეყნების შემდეგ გახდება შესაძლებელი.
ამ პერიოდის თურქული საზოგადოების რეაქციები ქმნის შთაბეჭდილებას, რომ აია სოფიას მუზეუმად გადაკეთების გადაწყვეტილება სპონტანური გადაწყვეტილება იყო, რომელიც საგანგებო სამზადისის გარეშე იქნა მიღებული. იმ პერიოდის, ხელისუფლებასთან დაახლოებული გაზეთის Cumhuriyet-ის ფურცლებზე დაკვირვებისას ვხედავთ, რომ ამ გადაწყვეტილების პირველი მომასწავებელი ნიშნები 1931 წელს, მოზაიკის რესტავრაციის მიზნით ამერიკელი სპეციალისტის ტომას ვაითმორის მოწვევასთან ერთად ჩნდება. გაზეთის 1932 წლის 14 ნოემბრის ნომერში ვხვდებით ინფორმაციას, რომ, ეს პროცესი, საზოგადოებაში „ჭორების გავრცელების“ საბაბი გახდა. ჭორების მიხედვით, რესტავრაციის პროცესი, აია სოფიას ეკლესიად გადაკეთების სამზადისი იყო. სტატიის სათაური კი უფრო მეტად მსოფლიო მნიშვნელობის კულტურულ მემკვიდრეობაზე აკეთებდა აქცენტს. ჰალილ ედჰემ ბეი მოზაიკის შესახებ შემდეგ განცხადებას აკეთებდა: „ისინი, ამჟამად არა რელიგიური, არამედ მაღალი მეცნიერული ღირებულების მქონე ძვირფასი კულტურული ძეგლებია.“ აქედან ჩანდა, რომ აია სოფიას რელიგიური ფუნქცია არ მიენიჭებოდა და გზა, ოფიციალური განცხადების არარსებობის მიუხედავად, მისი ერთგვარ მუზეუმად ტრანსფორმაციისაკენ მიდიოდა. 22 თუმცა ყველაზე საინტერესო, გაზეთის იმავე ნომერში გამოქვეყნებული, მისი რედაქტორის იუნუს ნადის წერილი იყო სათაურით „აია სოფიას მოზაიკა: მეცნიერებას პატივისცემა ესაჭიროება!“ იუნუს ნადი გადმოგვცემდა „უმსგავს“ ჭორებს, რომლებზეც ჰალილ ედჰემი საუბრობდა და შემდეგ, ვაითმორის მიერ გაკეთებული საქმის მნიშვნელობაზე საუბრობდა. იუნუს ნადი, იმ საქმეებს რომელთა გაკეთებაც აუცილებელი იყო შემდეგნაირად გადმოგვცემდა: „ჩვენი ერისათვის აია სოფიას მოზაიკა აღარ არის რელიგიური თაყვანისცემის ობიექტი, რომელიც ბათქაშით უნდა იყოს დაფარული; იგი კაცობრიობის ისტორიის ერთერთი უმშვენიერესი კულტურული ძეგლია რომელიც მთელი მშვენიერებით უნდა წარმოჩინდეს. როგორც ვთქვით, თავის დროზე, ბნელი ფანატიკოსების მიერ შელესილ მოზაიკას არა სხვები, არამედ ჩვენ, თურქები, გულმოდგინებით და ზრუნვით კვლავ გამოვაჩენთ.“
ჟურნალისტის მოთხოვნა მხოლოდ მოზაიკით არ შემოიფარგლებოდა: „ჩვენ მხოლოდ აია სოფიას მოზაიკა კი არ შევლესეთ, არამედ იგი, თურბეებით, მედრესეებით და სხვა, ამ დიდებული ნაგებობისათვის შეუფერებელი დამატებებით დავფარეთ. იშვიათად შეხვდებით კულტურის ძეგლს, რომელიც მსოფლიო მნიშვნელობის მიუხედავად ასეთ ცუდ პირობებში იყოს მიტოვებული. დაე გავაკეთოთ ისე, რომ როდესაც ამერიკელი მეცნიერი, მოზაიკას გაასუფთავებს, ჩვენ ის უწმინდურება ავლაგმოთ რომელიც აია სოფიას შემორტყმია და დიადი ცივილიზაციის ეს ნაწარმოები თურქთათვის ღირსების მისანიჭებელ მდგომარეობაში ჩავაყენოთ. ეს არის ჩვენი მოვალეობა. და ეს არის საქციელი რომელიც ჩვენ შეგვშვენის. ამიერიდან აია სოფია რელიგიურ სიწმინდეზე მეტად კაცობრიობის მონაპოვარი და ისტორიული ძეგლია. “23
 |
| მიტინგი სულთანაჰმედის მოედანზე, 23 მაისი, 1919 წ. |
იუნუს ნადიმ მიზანს მიაღწია, თუმცა საკითხი დღის წესრიგში კიდევ კარგა ხანს არ დამდგარა. აია სოფიას მუზეუმად გადაქცევის საკითხი პირველად 1934 წლის 4 სექტემბერს წამოიწია შემდეგი კითხვით: „აია სოფიას მეჩეთის ნაწილი მუზეუმი ხდება?“24 ინფორმაციის წყარო უცნობი იყო და მეორე დღეს, როდესაც გაზეთის რეპორტიორმა მუზეუმების გენერალურ დირექტორ აზიზ ბეის (ოგანი), ეს შეკითხვა დაუსვა, შემდეგი პასუხი მიიღო: „ეს ამბავი მეც გაზეთში წავიკითხე. აქამდე ასეთი გადაწყვეტილება არც განხილულა. და თუკი ახლა, ანკარაში, განათლების სამინისტრომ მსგავსი გადაწყვეტილება მიიღო, მე ამაზე არაფერი ვიცი. ანკარიდან ოფიციალური განკარგულება არ მოსულა.“25 ის ფაქტი, რომ ამ გადაწყვეტილების მიღებამდე სამი თვით ადრე, მუზეუმების გენერალურმა დირექტორმა ამის შესახებ არაფერი იცოდა, მიგვანიშნებს იმაზე, თუ რა სიტუაციაში იქნა ეს გადაწყვეტილება მიღებული. ამბავი მხოლოდ 9 სექტემბერს დადასტურდა: „გადაწყდა, რომ მთელი აიასოფია ბიზანტიური ძეგლების და სიძველეების მუზეუმად, ხოლო სულთან აჰმედის მეჩეთი ბიბლიოთეკად გადაკეთდება“26
რამდენად სერიოზული იყო ფიქრი სულთან აჰმედის მეჩეთის ბიბლიოთეკად გადაკეთებაზე არავინ იცის, ფაქტია გაზეთში ამ თემაზე მეორედ არაფერი გამოქვეყნებულა; მაგრამ გაირკვა, რომ ამბავი რომელიც 4 სექტემბრიდან ვრცელდებოდა, სინამდვილე იყო და გაირკვა მისი წყაროც: Times-ის მიერ 4 სექტემბერს სტამბოლიდან გაგზავნილი დეპეშა.27 მომდევნო დღეებში ამ საკითხთან დაკავშირებული არაერთი საეჭვო და წინააღმდეგობით სავსე ამბავი გამოქვეყნდა. შენობის რესტავრაციის ამბებთან ერთად28 კვლავ უცნობი იყო თუ როგორ იქნებოდა ის მუზეუმად გამოყენებული. Cumhuriyet-ის 7 ნოემბრის ნომერში, ხელმოუწერელ სტატიაში ეწერა, რომ მუზეუმად გადაკეთება ძეგლს დააზიანებდა და შესაბამისად, უმჯობესი იყო თუკი ის ერთგვარ სამლოცველოდ/ძეგლად ან მემორიალური დატვირთვის მქონე საკულტო ნაგებობად გადაკეთდებოდა.29 არავინ იცის ამ თუ სხვა მიზეზის გამო, რამდენიმე დღის შემდეგ გამოცხადდა, რომ შენობის ინტერიერი არ შეიცვლებოდა, არ დაზარალდებოდა შენობის გარეგანი სახე და ბიზანტიური ძეგლებისთვის ბაღში ადგილი საგანგებოდ გამოიყოფოდა და მის გარშემო არსებული „თურქული კულტურის ძეგლების“ შესაფერისად იქნებოდა წარმოჩენილი.30 მაგრა თუკი აზიზ ოგანის ერთი თვისწინანდელ პოზიციებს გავითვალისწინებთ, სტამბოლში არსებული მთელი ბიზანტიური კულტურის ნიმუშები ახალ მუზეუმში იქნებოდა მოთავსებული.31 21 ნოემბერს აიასოფიაში შესვლის საფასურად 10 ყურუში დადგინდა32 1934 წლის 24 ნოემბერს კი აია სოფიას მუზეუმად გადაქცევა საბოლოოდ დაკანონდა და შესაბამის კანონპროექტს ხელი მოეწერა.33 რამდენიმე თვის შემდეგ კი შენობაში არსებული ფირფიტები ისლამური კალიგრაფიით, მოხსნეს და შენობიდან გაიტანეს.34
დასკვნა
აია სოფიას, რომელიც დაახლოებით ასი წლის განმავლობაში სტამბოლის უმნიშვნელოვანი სიმბოლური ნაგებობა იყო, გარდაქმნის პროცესი, მრავალმხრივი და ჩახლართული საკითხია. უცხოელების მიერ გამოჩენილი ინტერესის შედეგად ტურისტულ ადგილად ქცეული, ვესტერნიზაციასთან ერთად ჩამოყალიბებული ზოგადსაკაცობრიო თვალთახედვით სხვანაირად აღქმული და სტამბოლის სწრაფი განვითარების პროცესში ფეტიშის ობიექტად ქცეული ეს მეჩეთ-ეკლესია, რეალურად არასოდეს განცალკევებულა იმ სიმბოლური და იდეოლოგიური დატვირთვისგან რომელიც მას ჰქონდა. ზოგადად, როგორც მთელი სტამბოლი, რომელმაც მუზეუმად და კულტურულ ძეგლად ქცევის ბუნებრივი პროცესი გაიარა, რომელიც დაახლოებით ორასი წელი გაგრძელდა. ამგვარად, 1934 წელს მისი მუზეუმად გადაკეთება სპონტანურ გადაწყვეტილებაზე მეტად, თავად ძეგლის ისტორიის გაგრძელებად და შედეგად შეგვიძლია მივიჩნიოთ. თუმცა კი ამ, პოლიტიკურად „წყნარ“ პერიოდებში დომინანტი აზრის, კრიზისის და დაძაბულობის პერიოდებში გაქრობის სიადვილე და მის ნაცვლად რადიკალური პოლარიზაციის ასპარეზზე გამოსვლაც არ უნდა დავივიწყოთ. პირველ რიგში კი პირველ მსოფლიო ომამდე და მის შემდეგ, ქვეყანაში და რეგიონში დომინანტი ნაციონალისტური მოძრაობების გავლენის აია სოფიაზე პირდაპირი ასახვა და მათი, ძეგლის სამართლიანი განაწილების ნაცვლად, ურთიერთგარიყვაზე დაფუძნებული ნარატივების მიმოქცევაში შესვლის სიადვილე უნდა გავიხსენოთ.
 |
| მუსტაფა ქემალ ათათურქი, 1925 წ. |
ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ 1934 წელს მიღებული გადაწყვეტილება, დიდ წილად სწორი გახლდათ. მაგრამ ამ გადაწყვეტილების, ნაჩქარევად და სათანადო სამზადისის გარეშე მიღებამ, აია სოფია აქცია ადგილად, რომელსაც იმისათვის რომ ის არც მეჩეთი ყოფილიყო და არც ეკლესია, ჩამოჰკიდეს აბრა წარწერით „მუზეუმი“. როდესაც პოლიტიკა რელიგიის და ლაიციზმის გარშემოა პოლარიზებული, სავსებით მოსალოდნელია, რომ აია სოფია საკითხი დღის წესრიგში დადგეს და დემაგოგიური ორთაბრძოლის ინსტრუმენტად იქცეს. სამწუხაროა რომ, როცა საქმე კულტურულ ძეგლს ეხება, დაპირისპირება, რომელიც ქემალიზმის და ისლამის ეტიკეტით წარიმართება, ნებისმიერ შემთხვევაში, სარგებელზე მეტ ზარალს მოიტანს. ასევე ცხადია, რომ ჩვენს ქვეყანაში, სადაც მუზეუმის ჩამოყალიბება და მისთვის მნიშვნელობის მინიჭება ყოველთვის პრობლემური საკითხი იყო, პოლიტიკური დაპირისპირების ობიექტად ქცეული, მუზეუმის სადავო სტატუსის მქონე ამ ნაგებობის მეცნიერული კუთხით კულტურულ ძეგლად აღთქმის საკითხებთან დაკავშირებით კვლავ ბევრი ფიქრი გვმართებს.
გამოყენებული წყაროები
1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HAT 179/8005, 1205/1790
2 BOA, HAT 254/14462, 1210/1795-96
3 BOA, HAT 228/12685, 1211/1796-97
4 BOA, HAT 267/15551, 1215/1800-01
5 Edhem Eldem, İftihar ve İmtiyaz. Osmanlı Nişan ve Madalyaları Tarihi (İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2004), s. 146-147, 155,159
6 Aya Sofia Constantinople as Recently Restored by Order of H.M. the Sultan Abdul Medjid. From the Original Drawings by Chevalier Caspard Fossati.Lithographed by Louis Haghe Esq. (Londra: P. & D. Colnaghi, 1852)
7 W. Salzenberg, Die alt-christliche Baudenkmale Konstantinopels von V. bis XII. Jahrhundert(Berlin, 1854).
8 Samuel S. Cox, Orient Sunbeams: or from Broadway to the Bosphorus by Way of the North Cape (New York: G.P. Putnam’s Sons, 1882), s. 91-92
9 The Church and Mosque of St. Sophia”, Edinburgh Review, 121/248 (Nisan 1865), s. 456-493
10 “Local News”, Levant Times, 11 Şubat 1869
11 E. Eldem, “L’Illustration’dan Seçmeler: Fransa İmparatoriçesi Eugénie’nin İstanbul Seyahati,” Toplumsal Tarih, 225 (Eylül 2012), s. 4-5
12 Images d’empire. Aux origines de la photographie en Turquie. Türkiye’de Fotoğrafın Öncüleri (İstanbul: Institut d’études françaises d’Istanbul, 1993), s. 111
13 BOA, MF. MKT. 446/46, 25 Şubat 1314-22 Mart 1315 / 9 Mart-3 Nisan 1899.
14 BOA, DH. MKT. 983/4, 4 Haziran 1321 / 17 Haziran 1905
15 Selim Sırrı, “Nefayis-i mimariyeden bir bina-yı mukaddes ve muazzam”, Şehbal, 1/11 (13 Eylül 1913), s. 217
16 “Ayasofya”, Servet-i Fünun, 47/1201 (10 Haziran 1914), s. 72-73
17 “Ayasofya’ya salib (haç) dikmeye yeltenen Rusların başında kopacak kıyamet”, Sebilü’r-Reşad, 12/312 (28 Ekim 1914), s. 444.
18 “The Church of St. Sophia”, Times, 24 Ocak 1919; “Future of St. Sophia”, Times, 6 Şubat 1919; Francis H. Edwards, “St. Sophia”, Times, 10 Şubat 1919; “TheChurch and theWar”, Times, 11 Şubat 1919
19 A. L. S. “Future of St. Sophia”, Times, 7 Şubat 1919.
20 Unemanifestation à Stamboul”, L’Illustration, 4014 (7 Şubat 1920), s. 109; E. Eldem, ““L’Illustration’dan Seçmeler: 7 Şubat 1920-Sultanahmet Mitingleri,” Toplumsal Tarih, 212 (Ağustos 2011), s. 4-5.
21 “La joie de Stamboul”, L’Illustration, 4151 (23 Eylül 1922), s. 256
22 “Ayasofya Mozayıkları: Bunlar artık dinî değil, yalnız ilmî mahiyeti haiz yüksek kıymetli eserlerdir”, Cumhuriyet, 3062 (14 Kasım 1932), s. 1.
23 Yunus Nadi, “Ayasofya’nın Mozayıkları: İlme Hürmet Lâzımdır!”, Cumhuriyet, 3062 (14 Kasım 1932), s. 1.
24 Cumhuriyet, 4 Eylül 1934, s. 4
25 Cumhuriyet, 5 Eylül 1934, s. 4
26 Cumhuriyet, 9 Eylül 1934, s. 3
27 Cumhuriyet, 10 Eylül 1934, s. 2; Times, 5 Eylül 1934.
28 Cumhuriyet, 20 Eylül 1934, s. 2; 22 Eylül 1934, s. 2
29 Cumhuriyet, 7 Ekim 1934, s. 1
30 Cumhuriyet, 10 Ekim 1934, s. 4.
31 Cumhuriyet, 12 Kasım 1934, s. 2
32 Cumhuriyet, 21 Kasım 1934, s. 3.
33 24.11.1934 tarih ve 2/1589 sayılı kararnam
34 Times, 12 Mart 1935
პირველად გამოქვეყნდა ჟურნალ Toplumsal Tarih-ის 254-ე ნომერში, 2015 წელს.(მთარგმნელი)
სტატიის თურქული ორიგინალის ლინკი: https://www.academia.edu/10553732/Ayasofya_Kilise_Cami_Abide_M%C3%BCze_Simge