ამ პოსტში გთავაზობთ თარგმნილ ტექსტს ცნობილი ბიზანტისტის, ჯონ ჰალდონის წიგნიდან - Warfare, State And Society In The Byzantine World 560-1204 (London: UCL press, 1999), გვ. 13-21. ფრაგმენტი ეხება გვიანრომაულ, ქრისტიანულ იმპერიაში ომისადმი დამოკიდებულებისა და წმინდა ომის იდეის კვლევას.
ჯონ ჰალდონი
ომი და ქრისტიანული რომის იმპერია: პრობლემა
ნიკა შონიას თარგმანი
„მას შემდეგ რაც ღმერთმა საიმპერიო ძალაუფლება გვიბოძა გვწამს, რომ არაფერია იმაზე აღმატებული, ვიდრე გონივრულად და სამართლიანად მართვა (იმპერიის), რის სანაცვლოდაც შესაძლოა ყოვლადძლიერმა ღმერთმა გაგვამარჯვებინოს მტრებზე (რაც უფრობრწყინვალე და საპატიოა ვიდრე დიადემა, რომელსაც ვატარებთ) და ამის შემდეგ იქნებ მშვიდობამაც დაისადგუროს.“
იმპერატორების ლეონ III-სა და კონსტანტინე V-ს მიერ გამოცემული ეკლოგას (Ecloga) ეს პასაჟი ხატოვნად გვაჩვენებს (აჯამებს) აღმ. რომის დამოკიდებულებას საომარი მოქმედებების მიმართ, რომელიც ერთდროულად არასასურველი, თუმცა წესრიგის შენარჩუნებისა და მშვიდობის მისაღწევად გამართლებულიც გახლდათ. მიუხედავად ამისა, ფაქტები, რომლებიც ომისა და ბრძოლის შესახებ აღმ. რომის იმპერიის, ბიზანტიის დამოკიდებულებას წარმოგვიჩენს ხშირად ორაზროვანი და პარადოქსულია. ასეთი ორაზროვნება ყველა იმ კულტურის ისტორიაში გვხვდება, რომლებშიც დომინანტური როლი ქრისტიანობას ეკავა. ასეთი კულტურების, საზოგადოებების ნაწილმა, როგორც თავიანთი თანამედროვეების, ისე დღევანდელი ინტერპრეტატორების თვალში ომის, ნაწილმა კი მშვიდობის მოყვარულის სახელი დაიმკვიდრა. შუა საუკუნეების დას. ევროპელები მათთვის, ვის წინააღმდეგაც ისინი სამხედრო კონფლიქტში შევიდნენ (მაგ. ჯვაროსნული ლაშქრობების დროს) აგრესიული, ომის-მოყვარე საზოგადოებაა. ბიზანტია კი, როგორც წესი, მეორე კატეგორიაში იკავებს ხოლმე ადგილს. ქვემოთ ჩვენ თვალს გავადევნებთ ომის მიმართ გვიან რომაული და ადრე ბიზანტიურ სამყაროს ადრექრისტიანულ შეხედულბებეს, იდეებს, რომლებმაც ბიზანტიელთა საკმაოდ უცნაური დამოკიდებულება ჩამოაყალიბა და რამაც ევროპელ ჯვაროსნებს და თანამედროვე კომენტატორებსაც კი მათი სულმოკლეებად და დაცემისთვის განწირულებად წარმოჩენის შესაძლებლობა მისცა.
 |
| ოქროს სოლიდი ლეო III ისავრიელისა და მისი ვაჟის, კონსტანტინეს, შემდგომში იმპერატორ კონსტანტინე V-ს გამოსახულებით (VIII ს.) |
ქრისტიანულ ეკლესიას თავისი თეოლოგიის ფარგლებში „ურჯულოთა“ წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ რაიმე სახის ოფიციალური ვალდებულებები არასოდეს ჩამოუყალიბებია. ეს მაშინაც კი, როდესაც დრო და დრო, კონკრეტული მიზნით ესა თუ ის პიროვნება ისე იქცეოდა და ქადაგებდა, თითქოს ასეთი ვალდებულებები არსებულიყოს. უფრო მეტიც, წმ. ბასილის მეცამეტე კანონი მათ, ვისაც ბრძოლაში მიუღია მონაწილეობა, საეკლესიო საიდუმლოთა მიღებისაგან თავის შეკავებისაკენ მოუწოდებს. მაშ როგორ როგორ უდგებოდნენ შუა საუკუნეების ბიზანტიელები ბრძოლისა და სისხლისღვრის საკითხს?
ადრეული ხანის ქრისტიანმა მოაზროვნეებმა ზოგადად ომთან და განსაკუთრებით წარმართ იმპერატორთა არმიაში სამსახურთან დაკავშირებით არაერთი აკრძალვა შეიმუშავეს. ჰუმანური, ადამიანური შეხედულებები, რა თქმა უნდა, უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობდა, მაგრამ საკვანძო საკითხი მაინც ზოგადად სახელმწიფოს მიმართ ქრისტიანთა დამოკიდებულება გახლდათ. მიუხდავად მნიშვნელოვანი გამონაკლისებისა, მთლიანობაში ქრისტიანები სულაც არ ფიქრობდნენ, რომ რომის იმპერია ანტიქრისტეს სამეუფოს წარმოადგენდა. პირიქით, თითქოს ისინი გრძნობდნენ, რომ სახელმწიფოს არსებობა ქრისტიანობის გავრცელების საჭირო ელემენტი იყო - წმ. ლუკა ყურადრებას ამახვილებდა ერთის მხრივ Pax
Augusta - ს და საიმპერიო ძალაუფლების კონსოლოდაციასა და მეორეს მხრივ ქრისტეს დაბადების თანადამთხვევაზე. ამ თანადამთხვევამ განსაკუთრებული როლი უფრო მოგვიანებით, შუა საუკუნეების, განსაკუთრებით აღმოსავლეთ საქრისტიანოს აპოკალიფტურ ნაწერებში ითამაშა, რომელმაც გამოხატა ქრისტიანთა ღრმა რწმენა, რომ გაქრისტინდა რა იმპერია (IV საუკუნის მიწურულიდან), უკვე სწორედ რომაელები წარმოადგენდნენ ჭეშმარიტ რწმენას, წესრიგს - ქაოსისა და ბარბაროსობის საპიწონედ, რომ მათ ჩაანაცვლეს ებრაელები, რომლებმაც თავის დროზე მოკლეს მხსნელი და ახლა თავად რომაელებმა მიაღწიეს „რჩეული ხალხის“ საპატიო მდგომარეობას. აქვე უნდა ვთქვათ, რომ კონსტანტინეს „მონათვლამდე“ ქრისტიანები ორი ბატონის - ქრისტეს და რომის იმპერიის - მსახურები ვერ იქნებოდნენ, მით უმეტეს, რომ ეს უკანასკნელი ზოგჯერ ძალიან მტრულად იყო ხოლმე მათი რწმენის, ზოგჯერ კი საერთოდ მათი არსებობის წინააღმდეგ განწყობილი. მანამ, სანამ კონსტანტინე დიდი
313 წელს მილანის ედიქტს გამოსცემდა, საეკლესიო კანონი გაქრისტიანების მოსურნე ჯარისკაცს ადამინის მოკვლას უკრძალავდა, მიუხედავად იმისა ბრძანებას ასრულებდა ის თუ არა.
ასეთი ხედვები კარგად შეაჯამა მესამე საუკუნის ქრისტიანმა აპოლოგეტმა ორიგენემ. ის ამტკიცებდა, რომ ქრისტიანებმა განსხვავებული არმია შექმნეს, რომელიც იმპერატორისთვის ბრძოლის მაგივრად, იმპერიის გამარჯვებისთვის ილოცებდა, რაც თავის მხრივ ქრისტიანთა უწყვეტ არსებობას და მომავალში ქრისტიანული თემის გაზრდას გახდიდა შესაძლებელს. ორიგენეს ხედვა, რა თქმა უნდა, კომპრომისული იყო. კერძოდ იმიტომ, რომ ის წარმართი კელსუსის კრიტიკის პასუხად ჩამოყალიბდა. ეს უკანასკნელი ქრისტიანებს თავიანთი პაციფისტური შეხედულებების გამო აკრიტიკებდა; მოუწოდებდა მათ თავიანთი მომავალი არსებობის უზრუნველსაყოფად მიწიერი იმპერია ბარბარისთა საფრთხისგან ბრძოლით დაეცვათ (მსგავსი კრიტიკული არგუმენტები არსებობდა XVIII – XIX საუკუნის ჩრდილოეთ ამერიკის პაციფისტ-პროტესტანტული სექტების წინააღმდეგაც). მიუხედავად იმისა, რომ ორიგენესულ პოზიციებს მთელი შუა საუკუნეების მანძილზე ჰყავდა მოწინააღმდეგეები განსაკუთრებით, ასკტებისა და ბერ-მონაზონთა წრეში, ეს იმის მაჩვენებელი იყო, რომ იმპერიის და მისი სამხედრო საქმეების მიმართ მასობრივი წინააღმდეგობა ქრისტიანთა შორის აღარ არსებობდა.
 |
| ორიგენე. ანდრე ტევეს ნახატი, XVI ს. |
ორიგენეს ხედვა იმ ქრისტიანთა ინტერესების გამოძახილი იყო, რომელთაც ყოველდღიური ცხოვრების წარმართვა ხშირად თავინთთვის პოტენციურად მტრულ (პოლიტიკურად თუ კულტურულად) გარემოში უწევდათ. პრაგმატულმა მოსაზრებებმა იმარჯვეს - ორიგენეს ერთ
- ერთი მთავარი იდეა ის იყო , რომ იმპერიის გარშემო მცხოვრები ბარბაროსების ქრისტიანობაზე მოქცევით მთლიანად ომის საჭიროება გაქრებოდა; თუმცა სანამ ეს ასე მოხდებოდა, რა თქმა უნდა, ბრძოლა, ომი და შესაბამისად არმიის ყოლა აუცილებლობით გამოწვეულ ბოროტებას წარმოადგენდა. მართალია, ეს არ ნიშნავდა რომ ქრისტიანებს იმპერიისთვის ბრძოლა ყოველგვარი სინდისი ქენჯნის გარეშე შეეძლოთ, მაგრამ ფაქტები გვაჩვენებს, რომ ახ.წ III
მიწურულისთვის რომაულ არმიაში არაერთი ქრისტიანი ირიცხებოდა. ამის კარგი მაგალითია იმპერიის აღმოსავლეთ საზღვარზე ქ. დურა-ევროპოსის სამხედრო ბაზაზე ქრისტიანული საყდრის არსებობა. ეს ასევე გვიჩვენებს, რომ რომაული სარდლობა იწყნარებდა ქრისტიანულ ღვთისმსახურებას და შესაძლოა ხელსაც კი უწყობდა მას. ასეთი პრაგმატიზმი სულაც არ გამორიცხავდა ინტერესთა კონფლიქტს - არმიაში სამსახური იმპერატორის კულტის აღიარებასა (იმპერატორი როგორც ღმერთი) და მთელ რიგ წარმართულ რიტუალში მონაწილეობას მოითხოვდა. შესაბამისად, ადრე ქრისტიანული ხანის, განსაკუთრებით მესამე საუკუნის ანალები სავსეა იმ მეომრების დევნისა თუ წამების ამბებით, რომლებმაც წარმართულ რიტუალებში მონაწილეობის მიღებაზე თქვეს უარი.
 |
| დურა ევროპოსში აღმოჩენილი რომაული ფარი (სკუტუმი). განეკუთვნება III საუკუნეს |
კონსტანტინე დიდის მიერ ქრისტიანობის მიღებამ გარკვეულწილად, და შესაბამისად იმპერიის პოლიტიკური იდეოლოგიის რეფორმულაციამ რადიკალურად შეცვალა აღნიშნული სიტუაცია. დავიწყოთ იმით, რომ მმართველი კულტის ქრისტიანიზაციამ გადაჭრა ერთ-ერთი ყველაზე მტკივნეული პრობლემა
- ღმერთის მიერ ქრისტიან რომაელთა სამართავად მოვლენილი ამქვეყნიური იმპერატორი, რომლიც არ იყო ღვთაებრივი ძალების მატარებელი, ქრისტიანთათვის სრულებით მისაღები აღმოჩნდა. ამ პერიოდიდან ომის მიმართ ქრისტიანთა დამოკიდებაში ორი დამოკიდებულება გამოიკვეთა. ერთის მხრივ, ოფიცილაურად აღიარებული და მხარდაჭერილი ხედვა ქრისტიანებს ორთოდოქს იმპერატორსა და მის ქმედებებში ხორცშესხმული იმპერიისთვის ბრძოლისაკენ მოუწოდებდა. არლეს კრება, რომელიც
312 წელს კონსტანტინეს მიერ თავისი უკანასკნელი (წარმართი) მოწინააღმდეგის დამარცხებისა და 313 წ. მილანის ედიქტის გამოცემის შემდეგ ჩატარდა, ქრისტიანებს ცალსახად აძლევდა არმიაში სამსახურის უფლებას. მეოთხე საუკუნის გამოჩენილმა საეკლესიო მამებმა, ალექსანდრიის არქიეპისკოპოსმა ათანასემ და მილანის ეპისკოპოსმა ამბროსიმ ქრისტიანთათვის იმპერიის მტრების წინააღმდეგ იარაღით ბრძოლა საქებარ საქმედ გამოაცხადეს. (წმ. ავგუსტინეც იმავე აზრზე იყო, თუმცა ყველა მათგანი იმედს გამოთქვამდა, რომ სასტიკი კონფლიქტის თავიდან არიდება შესაძლებელი იყო და სისხლიღვრა უპირობო აუცილებლობას არ წარმოადგენდა). მეოთხე საუკუნის მიწურულს ცენტრალური ხელისუფლების საბოლოოდ გაქრისტიანებასთან ერთად აეკრძალათ რა არაქრისტიანებს არმიაში სამსახური, ამგვარმა მიდგომამ თავის კულმინაციას მიაღწია. ამ შეხედულებამ სამხედრო სამსახური პიროვნული არჩევანის საგნად აქცია. მიუხედავად ყველაფრისა მაინც რჩებოდნენ ისეთები, ვისთვისაც ქრისტიანთა ნებისმიერი სახის სისხლისღვრაში მონაწილეობა მაინც ყოვლად მიუღებელი რჩებოდა. ისინი თავიანთი არგუმენტაციისას ორიგენს მიერ, საუკუნით ადრე გამოკვეთლ შეხედულებებს ეყრდნობოდნენ. მრავალი ღვთისმსახური ქრისტიანთა საომარ მოქმედებებში მონაწილეობას და, შესაბამისად, მათ მიერ ადამიანის მოკვლას ეჭვის თვალით უყურებდა. მაგ. პაულინუს ნოლელი და ბასილი კესარიელი იზიარებდნენ და კიდევ უფრო ამყარებდნენ ამ საკითხთან დაკავშირებით გამოთქმულ მოსაზრებებს; ხოლო მეოთხე საუკუნის მიწურულეს პაპმა სირიციუსმა დაგმო კიდეც ყველა, ვინც არმიაში მსახურობდა და მათ მომავალში სასულიერო პირად გამოხდომა აუკრძალა. მართალია წმ. ბასილი თავდაცვით ომსა და მკვლელობას დასაშვებად მიიჩნევდა, როდესაც საქმე გარეშე მტრის დაპყრობას თუ ყაჩაღთა თავდასხმას ეხებოდა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, თავის მეცამეტე კანონით ბრძოლაში სხვისი სიცოცხლის ხელყოფისთვის სასჯელად ეკლესიიდან სამი წლით განკვეთა ჰქონდა გათავალისწინებული:
„ბრძოლის დროს ჩადენილი მკვლელობები ჩვენს მამებს არ მიაჩნიათ მკვლელობად, რადგანაც, როგორც მე მგონია, მათ შეუნდეობენ, როგორც მოღვაწეებს სიწმინდისა და კეთილი მსახურებისათვის. მაგრამ იქნებ უკეთესია, ვურჩიოთ მათ, როგორც ხელით არაწმინდებმა, სამი წლით თავი შეიკავონ საიდუმლოთა ზიარებისაგან“.
 |
| ათანასი ალექსანდრიელი. XI ს. ბიზანტიური ფრესკა, საბერძნეთი |
 |
| წმინდა ავგუსტინე. პიტერ-პაულ რუბენსის ნახატი, 1636-38 წწ. |
ჯარისკაცები მჩაგვრელი წარმართული იმპერიის დამცველებიდან, რწმენისა და ჭეშმარიტებისთვის მებრძოლებად იქცნენ
(თეორიულად მაინც).
ჯარისკაცები ქრისტიანული საზოგადოების სრულუფლებიანი წევრები იყვნენ და თავიანთ ღირსეულ როლსაც თამაშობდნენ. მეხუთე და მეექვსე საუკუნეებში იქმნება ლიტურგიკული ტექსტები, რომლებშიც იმპერატორთა სამხედრო როლი და ჯარისკაცთა საჭიროება ხაზაგასმითაა აღიარებული. “ ბრძლაში დაიცავი იმპერატორები, უკურთხე იარაღი, დაუმორჩილე ომის მოსურნე ბარბაროსი ხალხები, მტკიცე და მარადიული მშვიდობა მიანიჭე მათ.“ ეს სწორედ ერთ-ერთი ასეთი ლოცვაა, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს, რომ ბრძოლა და მტრის ხოცვა საქებარ საქმედ ითვლებოდა და რომ ამისთვის რაიმე სახის სულიერი ჯილდო იყო გათვალისწინებული. პირიქით, მიუხედავად იმისა, რომ ქრისტიანებმა, ასე თუ ისე, შეძლეს ომები თავდაცვითი (მაგ. ჭეშმარიტი რწმენის დაცვა) თუ, როგორც შედმეგში ვნახავთ, თავდასხმითი (მაგალითად იმპერიის დაკარგული ტერიტორიების წარმართ ბარბაროსთა თუ ერეტიკოსთა ხელიდან გამოხსნა, რაც, ისევ და ისევ, თავდაცვით აქტად ითვლებოდა) კონტექსტით გაემართლებინათ, ქრისტიანული თვალთახედვით ადამიანის მოკვლა მაინც „აუციებლობით გამოწვეულ ბოროტებად“ რჩებოდა და რჩება დღემდე. ეს ტრადიცია ქრისტიანულ კულტურაში იმდენად ძლიერია, რომ დღესაც, სეკულარულ სამყაროში, მაღალტექნოლოგიური საომარი მოქმედებების პირობებშიც კი, სამხედრო თეორეტიკოსები, ანთროპოლოგები თუ ომის სოციოლოგები საომარი მოქმედებების გამართლების აუცილებელობაზე კვლავ მიუთითებენ, ისევ და ისევ, ამ შუასაუკუნეებამდელი მორალურ-ეთიკურ კონტექსტის გათვალისწინებით.
ბრძოლა და „საღვთო ომის“ საკითხი
ერთ-ერთი საკითხრი, რაც დიდ ინტერესს იწვევს მეცნიერთა შორის, არის ის, რომ ბიზანტიში ფაქტობრივად არ არსებობდა „საღვთო ომის“ თეორია. არც ისლამური საღვთო და არც დასავლეთ ევროპული სამართლიანი ომის მსგავსი კონცეპტი (წარმოიშვა ჯერ კიდევ ჯვაროსნულ ლაშქრობებამდე და მისი დასრულების შემდეგაც გაგრძელდა ) ბიზანტიაში არასოდეს შექმნილა. ურწმუნოთა წინააღმდეგ ბრძოლა ჯიჰადის შესრულების 4 პირობათაგან ერთ-ერთია (თუმცა არა ყველაზე მნიშვნელოვანი). ჯიჰადი ისლამის გასავრცელებლად გულით (ე.ი შინაგანი ბრძოლა), ენით,
ხელითა (ე.ი ბოროტების წინააღმდეგ ბრძოლაში სიკეთის მხარში დგომით) და მახვილით ბრძოლას მოითხოვს. ეს უკანასკნელი საზოგადოებებზე ეფექტური კონტროლის მოსაპოვებლადაა საჭირო, რაც მათი ისლამის პრინციპებით მართვას გახდის შესაძლებელს. მათი აზრით, ის ვინც ამ ბრძოლის დროს დაიღუპება, პირდაპირ სამოთხეში მოხვდება. ასეთი რთული და მრავალსახოვანი შეხედულება ქრისტიანობას არასოდეს შეუქმნია.
 |
| კონსტანტინე I დიდის ბიუსტი. IV ს. იტალია Musei Capitolini |
კითხვაზე „ჰქონდათ თუ არა ბიზანტიელებს საღვთო ომის კონცეპტი“, პასუხის გაცემა, რა თქმა უნდა, იმაზეა დამოკიდებული, თუ რა კუთხით დავსამთ შეკითხვას და საერთოდ რას ვგულისხმობთ ტერმინში „საღვთო ომი“. როგორც ვნახავთ, განსახილველი საკითხის ჯვაროსნული ლაშქრობებისა და ჯიჰადის ხისტ შეპირისპირებამდე დაყვანა ძნელად თუ დაგვეხმარება ბიზანტიელთა დამოკიდებულებებისა და პრაქტიკის ბევრად უფრო რთული ხასიათის განსაზღვრაში.
არაერთი ქრისტიანი მოაზროვნის წინააღმდეგობის მიუხედავად, ფართოდ გავრცელდა შეხედულება, რომ სამართლიანი მიზეზით ბრძოლა, მართალია, სამწუხარო, მაგრამ მაინც მისაღებია. ეს გარვეულწილად განაპირობა რომაული სახელმწიფოს (რა აღმსარებლობაც არ უნდა ჰქონოდა) პრაგმატულმა პოზიციამ, რომ ტერიტორიული მთლიანობა აუცილებლად დაცული უნდა ყოფილიყო. შესაბამისად, ბრძოლის საჭიროების გარკვეული რაციონალიზაცია გარდაუვალი იყო. კონტანტინე I-ის ქრისტიანმა აპოლოგეტმა ევსევი კესარიელმა (რომლის ინტელექტუალურმა გავლენამ იმპერიის, იმპერატორისა და იმპერატორის კულტის მიმართ ქრისტიანული და წარმათული დამოკიდებულებების ურთიერთშეთანხმების საქმეში საკმაოდ დიდი როლი ითამაშა) გამოხატა შეხედულება, რომელსაც თავისუფლად შეუძლია, რომ ბრძოლა, რომლის მიზანიც იმპერიის ახალი რწმენის გაძლიერებაა, საღვთო ომის გარკვეულ სახედ წარმოგვადგენინოს. ჯვრის სიმბოლო საიმპერიო პროპაგანდასა და, რაც მთავარია, არმიის ინსინიებს შორის გამოჩნდა. ქრისტიანული labarum
და chirho
სიმბოლოები (რომლებიც კონსტანტინე დიდმა 312 წელს გალერიუსზე გამარჯვების წინ გამოცხადებაში ნახა) ლეგიონების მედროშეებს ეპყრათ ხელთ; სწორედ ეს სიმბოლოები ჩნდება მონეტებზე, იმპერატორების გამოსახულებებსა და ბიუსტებზე. იმპერიის მტრების წინააღმდეგ ბრძოლა ახლა უკვე იმპერატორის მიერ პრივილეგირებული რელიგიის (თეოდოსიუს I-ის დროიდან მოყოლებული იმპერიის სახელმწიფო რელიგიის) დაცვისა თუ გავრცელებისათვის ბრძოლად იქცა. იმპერიის მტრები ქრისტიანობის მტრებად შეიძლება წარმოჩინებულიყვნენ, რომელთა წინააღმდეგ ბრძოლა სავსებით გამართლებული იყო. უფრო მეტიც, აუცილებელიც კი, რადგან ჭეშმარიტი რწმენა საღვთო განგებულების აღსრულებისათვის იყო საჭირო.
შესაბამისად ქრისტიანული რომის იმპერიის, ანუ დედამიწაზე ღვთის სამეუფოს მტრების წინააღმდეგ ბრძოლა გარკვეულწილად საღვთო ომს წარმოადგენდა. ცხადია, რომ ბრძოლის მიმართ ქრისტიანობის დამოკიდებულების გათვალისწინებით ზემოთქმული, რა თქმა უნდა, პარადოქსად ჩანს, თუმცა ზოგადმა პრაგმატულმა შეხედულებებმა პრობლემა არსებითად გადაჭრა.
 |
| ვეტრანიოს მონეტა, რომლის უკანა მხარეს გამოსახულია რომაელი ჯარისკაცი ორი Labarum-ით ხელში. |
 |
| Chir ho-ს ნიშანი იმპერატორ იუსტინიანეს მცველის ფარზე (VI ს.). სან-ვიტალეს ბაზილიკა, რავენა, იტალია |
იმპერიის მთელი ისტორიის მანძილზე წარმოებულ იდეოლოგიურ ბრძოლებში რელიგური მოტივები უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობდა. VI საუკუნის მიწურულიდან სამხედრო კამპანიებისას რომაულ არმიებს რელიგიური გამოსახულებები დაჰქონდა თან. ამის მიზანი, ერთი მხრივ, ექსპედიციაში ღვთის მეოხების „უზრუნველყოფა“ და, მეორე მხრივ, არაქრისტიანი მტრის წინააღმდეგ მეომართა საბრძოლო სულისკვეთების ამაღლება იყო. ყველაზე ცნობილი გამოსახულება, რომელსაც
570 იანი წლებში და შემდეგაც, აღმოსავლეთის ომებისას რომაელი მხედართმთავრები იყენებნენ მაცხოვრის ე.წ კამულიანას ხელთუქმნელი ხატი გახლდათ. ქალაქის ჭიშკრებიც ასეთი პალადიებით („დაცვის გარანტი“) იყო შემკული, რომლებიც ამ ქალაქის მცველის, მფარველის სიმბოლოს წარმოადგენდა (მაგ. ასეთი პალადიები ჰქონდა ანტიოქიას, კესარიას, კონტანტინოპოლის, ალექსანდრიას).
რელიგიური ელემენტი განსაკუთრებით დიდ მნიშვნელობას იძენდა მაშინ, როდესაც იმპერიის მიმართ მტრულად განწყობილი მეზობელი სახელმწიფოები თუ ხალხები თავიანთ ტერტიტორიებზე ქრისტიანებს დევნიდნენ. სპარსეთთან ომები, ხშირად, როგორც რომაელი ჯარისკაცებისათვის ისე ფართო საზოგადოებისთვის ქრისტიანობასა და ბოროტებასთან შორის ბრძოლად იყო წარმოდგენილი. რომსა და სპარსეთს შორის 421 წელს დაწყებული ომი სპარსეთში მაზდეანთა მიერ ქრისტიანთა დევნასთან იყო პირდაპირ კავშირში (მიუხედავად იმისა, რომ სიტუაციის გამწვავებას, გარკვეულწილად, მაზდეანური ღვთისმსახურების მიმართ სპარსეთში ზოგიერთი ქრისტიანი მმართველის მტრულმა დამოკიდებულებამ შეუწყო ხელი). ეს ომი, როგორც იმ პერიოდის, ისე მოგვიანო ხანის რომაელი კომენტატორების მიერ „სამართლიან ომად“ იყო წარმოდგენილი, ემსახურებოდა რა წარმართთაგან ქრისტიანობის დაცვას (მათი აზრით). ამ შეხედულებას მეტი სიმწვავე სპარსელთაგან იმპერიის აღმოსავლეთ პროვინციებში გამოდევნილმა ქრისტიანებმა შესძინეს.
ჯერ კიდევ სამხედრო ექსპედიციის მზადების პროცესში იმპერატორმა იერუსალიმის პატრიარქს ქრისტიანობის ერთგულების ნიშნად ძვირფასი თვლებით გამშვენებული ოქროს ჯვარი გაუგზავნა. ამავე დროს, მონეტებზე ქრისტიანულ იმპერიაზე ღვთაებრივი მფარველობის ნიშანად ახალი - ხელში ჯვარშემართული ნიკეს გამოსახულება ჩნდება. მცირეხნიან კონფლიქტში რომაელთა გამარჯვება და ზავი (რომლის გარკვეული პუნქტები სპარსეთში მცხოვრები ქრისტიანების დაცვასაც უზრუნველყოფდა) ღვთაებრივ მფარველობას მიეწერა. ამან, რა თქმა უნდა, როგორც ომის, ისე ორმხრივი მსხვრეპლის ლეგიტიმაცია მოახდინა.
 |
| ხოსრო II ფარვიზის ოქროს მონეტა, VII ს. |
ჯერ კიდევ სამხედრო ექსპედიციის მზადების პროცესში იმპერატორმა იერუსალიმის პატრიარქს ქრისტიანობის ერთგულების ნიშნად ძვირფასი თვლებით გამშვენებული ოქროს ჯვარი გაუგზავნა. ამავე დროს, მონეტებზე ქრისტიანულ იმპერიაზე ღვთაებრივი მფარველობის ნიშანად ახალი - ხელში ჯვარშემართული ნიკეს გამოსახულება ჩნდება. მცირეხნიან კონფლიქტში რომაელთა გამარჯვება და ზავი (რომლის გარკვეული პუნქტები სპარსეთში მცხოვრები ქრისტიანების დაცვასაც უზრუნველყოფდა) ღვთაებრივ მფარველობას მიეწერა. ამან, რა თქმა უნდა, როგორც ომის, ისე ორმხრივი მსხვრეპლის ლეგიტიმაცია მოახდინა.
602 წელს, დუნაის არმიაში ამბოხებას იმპერატორ მავრიკიოსის სიკვდილი და საიმპერიო ძალაუფლების ცენტურიონ ფოკას ხელში გადასვლა მოჰყვა. როდესაც ამ ამბავმა ირანის შაჰ, ხოსრო II -ის ყურამდე მიაღწია (რომელსაც სამოქალაქო ომის დროს (590-1
წწ) სწორედ მავრიკიოსი დაეხმარა ტახტის დაკავებაში), მან მაშინვე ომი გამოუცხადა უზურპატორს. ხოსრო ირწმუნებოდა, რომ ის მავრიკიოსის ერთ-ერთი ვაჟის სახელით მოქმედებდა, რომელიც თითქოსდა გადაურჩა იმპერატორის ოჯაში მოწყობილ სასაკლაოს.
სამხედრო მოქმედებები 603 წელს დაიწყო. 611-2 წლებამდე სპარსელები სასაზღვრო პროვინციების მოოხრებითა და ნადავლის მოპოვებით შემოიფარგლებოდნენ. როგორც ჩანს, მათ რომაული არმიის მხრიდან რაიმე სახის წინააღმდეგობა არ შეხვედრიათ, რომლის სარდლობაც, თავის მხრივ, ფოკას მომხრეებად და მოწინააღმდეგეებად იყო გაყოფილი. ვითარება აფრიკის ეგზარხოს ჰერაკლეს ვაჟმა, ასევე ჰერაკლემ, თავის ბიძაშვილ, ნიკიტასტან ერთად შეცვალა. ნიკიტა ეგვიპტის გავლით სირიაში გადავიდა და ლოიალისტთა (მავრიკიოსის მომხრეები) ძალებს დაუპირისპირდა. ჰერაკლე ფლოტით გადავიდა კონსტანტინოპოლის მისადგომებთან. მისმა მომხრეებმა ჩამოაგდეს ფოკა და ჰერაკლე ქალაქში შეუშვეს. მიუხედავად ამისა, სპარსელებმა უარი თქვეს სამხედრო მოქმედებების შეწყვეტაზე. უფრო მეტიც, სწორედ ამ პერიოდიდან, 611-12 წლიდან ორი ქვეყნის დაპირისპირება სრულფასოვან ომში გადაიზარდა.
 |
| იმპერატორი ჰერაკლე და ქერუბიმი იმორჩილებენ ხოსრო II-ს. ჯვრის ფრაგმენტი, XII ს. |
614 წლამდე სპარსელებმა პალესტინისა და სირიის დიდი ნაწილი დაიკავეს. 618 წლიდან ეგვიპტის დაკავება დაიწყეს. მათ ცხოველმყოფელი ჯვარი იერუსალიმიდან სპარსეთში წაიღეს; ხოლო 626 წელს ავარებთან ერთად კონსტანტინოპოლსაც კი დაემუქრნენ. VII საუკუნის 20-იანი წლების დასაწყისში ჰერაკლემ საველე არმიების რეორგანიზაცია მოახდინა და 622 წლიდან ხანგრძლივი სამხედრო კამპანია წამოიწყო. მან გვერდი აუარა ანატოლიში მყოფ სპარსელა არმიას და აღმოსავლეთ მცირე აზიისაკენ დაიძრა. ამით იმპერატორი მათ მომარაგების სიტემას, კომუნიკაციებსა და ქვეყნის ცენტრალურ ნაწილს დაემუქრა. სრულყოფილმა სტრატეგიამ, გაზრდილმა საბრძოლო სულისკვეთებამ, ამაღლებულმა დისციპლინამ და ჩრდილოეთ კავკასიიდან გადმოყვანილმა თურქმა მოკავშირეებმა თავისი შედეგი გამოიღო - სპარსელთა დამარცხება მოხერხდა როგორც ანატოლიაში, ისე სპარსეთში. 626 წლის კონსტანტინოპილის უშედეგო ალყა, ავართა განდევნა და სპარული ძალების ალყაში მოქცევა სპარსული კამპანიის დასასრულის მომასწავებელი იყო. ხოსროს ტახტიდან ჩამოგდებისა და სიკვდილის შემდეგ კი იმპერიის მიმართ საპრსეთის პოლიტიკა საბოლოოდ შეიცვალა. სამშვიდობო ხელშეკრულების პირობებით, სპარსეთი იძულებული იყო დაეტოვებინა ეგვიპტე და სირია-პალესტინა; შესაბამისად, აღდგა 590 წლის სტატუს-ქვო.
აღნიშნული ომების შესახებ არსებულ როგორც თანადროულ, ისე მოგვიანო ხანის წყაროებისთვის დამახასითებელია ის, რომ მათში წინაა წამოწეული ჯვრის მნიშვნელობა, როგორც იმპერიის გამარჯვების სიმბოლოსი. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია საიმპერიო პროპაგანდის მძაფრი რელიგიური ხასითი - ეს იყო ომი, რომელშიც ქრისტიანები ჯვრისა
და ღვთისმშობლის მფარველობთ ებრძოლდნენ წარმართებს, რომლებიც არათუ ღმერთის მფარველობის ქვეშ მყოფ რომის იმპერიის ერთიანობას, არამედ თავად რწმენის სიმბოლოს
- ცხოველმყოფელ ჯვარს დაემუქრნენ. თავად იმპერატორმა სპარსელთა მეფე ხოსრო ღმერთის მტრად წარმოაჩინა; იმპერატორის მეხოტბემ, გიორგი ფისიდიელმა ჰერაკლე ღვთაებრივი რისხვის ინსტრუმენტად და ამავდროულად მორწმუნე მმართველად წარმოგვიჩინა. მმართველმა, რომელმაც რჩეულ ხალხს - რომაელებს გამარჯვება მოუტანა, რომელმაც დაიცვა ჭეშმარიტი რწმენა და რაც მთავარია, დაიბრუნა ცხოველმყოფელი ჯვარი და კვლავ აღმართა ის იერუსალიმში. ამგვარი დამოკიდებულება ცარიელ ნიადაგზე არ წარმოშობილა - როგორც ცნობილია, ხოსროს ამ ომით ქრისტიანული რომის იმპერიის საბოლოო განადგურება და შესაძლოა თავისი უძველესი წინაპრების , კიროსის, ქსერქსესა და დარიოსის სახხელმწიფოს აღდგენა სურდა. ჰერაკლემ თავის სამხედრო კამპანიას თავიდავე ძლიერი რელიგიური ელფერი შესძინა, აირჩია რა 622 წლის აღდგომის დღესასწაული მის საწყის წერტილად. იმავეს მანიშნებელი იყო ახალი მონეტების წმინდა ქრისტიანული მოტივიც (საფეხურებზე აღმართული ჯვარი).
626 წლის კონსტანტინოპილის ალყის დროს, იმპერატორის არყოფნაში ქალქის დაცვას პატრიარქი სერგი და magister
officiorum (ერთ-ერთი უმაღლესი თანამდებობა საიმპერატორო კარზე)
ხელმძღვანელობდნენ, მაგრამ ბიზანტიელთათვის მთავარი ფიგურა ქალწული მარიამი იყო, რომელსაც ბრძოლის დროს ხედავდნენ როგორც ბიზანტიელები, ისე ავარები.
სწორედ მისი ხატი იყო, რომელითაც გარს უვლიდნენ ქალაქს და სწორედ ის იყო ვისაც უმადლოდნენ ბიზანტიელები ხსნას. ღვთისმშბლის ხატი ახლდა ჰერაკლეს როგორც სპარსელებთან ბრძოლების, ისე 610 წელს ფოკას წინააღმდეგ მოწყობილი გადატრიალების დროს. თეოდორე სინკელოსმა (syncellus - საეკლესიო თანამდებობდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში) ავართა დამარცხებასთან დაკავშირებით წარმოსთქვა ჰომილია. მისი სიტყვები კარგად ესადაგებოდა რელიგიური ომის იდეას, ომისას, რომელიც იცავს ღვთის რჩეული იმპერიის რწმენას, რათა ეს უკანასკნელი წარუძღვეს კაცობრიობას ჭეშმარიტებისა და ხსნისაკენ.
 |
| კონსტანტინოპოლის გალავანი |
სწორედ მისი ხატი იყო, რომელითაც გარს უვლიდნენ ქალაქს და სწორედ ის იყო ვისაც უმადლოდნენ ბიზანტიელები ხსნას. ღვთისმშბლის ხატი ახლდა ჰერაკლეს როგორც სპარსელებთან ბრძოლების, ისე 610 წელს ფოკას წინააღმდეგ მოწყობილი გადატრიალების დროს. თეოდორე სინკელოსმა (syncellus - საეკლესიო თანამდებობდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში) ავართა დამარცხებასთან დაკავშირებით წარმოსთქვა ჰომილია. მისი სიტყვები კარგად ესადაგებოდა რელიგიური ომის იდეას, ომისას, რომელიც იცავს ღვთის რჩეული იმპერიის რწმენას, რათა ეს უკანასკნელი წარუძღვეს კაცობრიობას ჭეშმარიტებისა და ხსნისაკენ.
რამდენადაც მეშვიდე საუკუნის მეორე ნახევრიდან მოყოლებული იმპერია უფრო დიდი საფრთხეების ქვეშ აღმოჩნდა, რელიგიური იდენტობა კიდევ უფრო მძაფრად დადგა დღის წესრიგში და საკმაოდ ლოგიკურია, რომ იმპერიის ბრძოლამ გადარჩენისთვის სიკეთესა და ბოროტებას, ქრისტიანობასა და მის მტრებს შორის
ბრძოლის ფორმა შეიძინა. ამან, როგორც საშინაო პოლიტიკასა და სოციალურ ურთიერთებობზე, ისე ომის მიმართ ბიზანტიელთა დამოკიდებულებაზე იქონია გავლენა. გარკვეული თვალსაზრისით ეს იმას ნიშნავდა, რომ ყველა ომი საღვთო ომად იქცა, რადგანაც საქმე რჩეული ხალხის და ღვთივ-რჩეული სახელმწიფოს გადარჩენას ეხებოდა.
ჰერაკლეს სპარსული ომები, რომელსაც თავად იმპერატორმა თუ თანადროულმა საიმპერიო და საეკლესიო პროპაგანდამ გამორჩეულად რელიგიური ელფერი შესძინა, თავისი მასშტაბებით (რელიგიური თვალსარისით) მეტად უჩვეულოა. აშკარაა, რომ ამ ბრძოლების ხასიათსა და მიზნებში თანამედროვეებმა რაღაც განსაკუთრებული და არაჩვეულებრივი დაინახეს; მაგრამ, უნდა ითქვას, რომ, მიუხედავად ამისა, „საღვთო ომის“ სპეციფიკური დოქტრინა ბიზანტიაში არასოდეს არ შექმნილა.
