ფეოდალური წოდებები შუა საუკუნეების ევროპაში და მათი მნიშვნელობა (ბოლო შევსებული ვერსია)

შუა საუკუნეები საზოგადოების ფეოდალური წყობის კლასიკური სახით ჩამოყალიბებისა და განვითარების პერიოდია, შესაბამისად, ამ ეპოქაში გაჩნდა მრავალი ახალი წოდება, რომელსაც ატარებდა საზოგადოების პრივილეგირებული ფენა. ზოგიერთ სახელმწიფოში ესა თუ ის ტიტული უფრო მაღალი და მეტი ძალაუფლების აღმნიშვნელი იყო, ზოგგან კი მას სხვა წოდება აღემატებოდა. მეფე და იმპერატორი, რომელიც ევროპაში უმაღლეს ტიტულატურად ითვლებოდა ქვეყნების უმრავლესობაში, არ იყო აღიარებული ზოგიერთ სხვა ქვეყანაში, სადაც მას მთავრის, ჰერცოგის ან რომელიმე სხვა ტიტულით ანაცვლებდნენ და სწორედ მონარქთა მსგავსად ფლობდნენ ფაქტობრივად აბსოლუტურ ძალაუფლებას. ეს წოდებები - გრაფი, ლანდგრაფი, ბარონი, მარკიზი, კომესი, ვოევოდა, ვიკონტი, ერლი და ა.შ. სხვადასხვა უფლებებით სარგებლობდნენ და ასევე გარკვეული ვალდებულებები აკავშირებდათ თავიანთ სენიორთან და თვითონაც იყვნენ უფრო დაბალი წოდების ადამიანთა სენიორები. 

ისიდორე სევილიელი და სარაგოსის ეპისკოპოსი ბრაულიო (Isidori libri originum, X ს.)

შუა საუკუნეების ევროპაში გავრცელებული არისტოკრატული წოდებების ნაწილი ძველი ლათინური წოდებებიდან იღებდა სათავეს, ნაწილი კი ევროპაში ახლად ფორმირებული სახელმწიფოების წიაღში გაჩნდა. ჩვენ ვეცდებით მოკლედ განვიხილოთ ძირითადი ტიტულები, რომელიც ევროპაში წვრილ თუ მსხვილ ფეოდალებს ენიჭებოდათ, ანუ როგორ მოიხსენიებდნენ მათ და რა უფლებები გააჩნდათ სახელმწიფოს კარზე და საკუთარ მამულში. 

გვიანდელი რომის იმპერიის „ბარბარიზებული" ქვეითები (IV-V ს.)

1. ბარონი - ერთ-ერთ ყველაზე დაბალი არისტოკრატული წოდება ფეოდალურ სახელმწიფოში. სიტყვა „ბარონი" ძველი ფრანკულიდანაა და მიღებულია გვიანდელი ლათინური „ბარო"-დან რაც „კაცს", „მსახურს", „ჯარისკაცს", „მოქირავნეს" (ძველგერმანულ საბრძოლო შეძახილს, რომელიც გვიანდელი რომის იმპერიის ბარბარიზებულ ჯარშიც დამკვიდრდა „ბარიტუსი" ეწოდებოდა). VII საუკუნეში ისიდორე სევილიელი თვლიდა, რომ სიტყვა ბერძნული „ბარუსიდან" ანუ „მძიმედან" იყო დამკვიდრებული (რადგან მოქირავნე მეომრები „მძიმე" სამუშაოს ეწეოდნენ), თუმცა სიტყვა სავარაუდოდ მაინც ძველფრანკული წარმოშობის უნდა იყოს. მის მონათესავე ძველ ინგლისურში „ბეორნი"  წარჩინებულ მეომარს ნიშნავს. I საუკუნის სტოიკოსი ფილოსოფოსი ლუციუს ანეუს კორნუტუსი აღნიშნავდა „ბარონს" როგორც გალური წარმოშობის სიტყვას, რომლითაც სამხედრო სამსახურში მყოფ ადამიანს აღნიშნავდნენ, ასევე წერს, რომ „ბარონი" სიტყვასიტყვით სულელს ნიშნავს, გამოდის რა კლასიკური ლათინური სიტყვის bāro-ს მნიშვნელობიდან. 

ფრანკი მხედარი (VIII-IX ს.)

შუა საუკუნეებში ბარონის ტიტული დამკვიდრებული იყო საფრანგეთში, საღვთო რომის იმპერიაში შემავალ სამთავროებში, ბრიტანეთის კუნძულებზე, იტალიაში, სკანდინავიის ქვეყნებში და ესპანეთში. გერმანელები ბარონის ნაცვლად იყენებდნენ Freiherr-ს წოდებას, რაც თავისუფალ კაცს, ფეოდალს ნიშნავს, საფრანგეთში ფეოდის სახით მიღებული მიწის მფლობელი ბარონად იწოდებოდა თუ ის არისტოკრატული ჩამომავლობისა იყო, ხოლო თუ დაბალი ფენიდან, მაშინ მხოლოდ `საბარონოს მფლობელი". იტალიაში ბარონის წოდება XI საუკუნეში გაჩნდა, როდესაც სამხრეთ იტალია ნორმანებმა დაიპყრეს. იტალიურ არისტოკრატიაში ბარონი ყველაზე დაბალი ფეოდალური რანგი იყო, თუ არ ჩავთვლით სინიორეს (Signore) და ვასალოს (Vassallo).
არსებობდა ბარონეტის ტიტულიც (ინგლისში), რომელიც ბარონზე დაბალი რანგისა გახლდათ, ისევე როგორც ბარონის წოდება შოტლანდიაში, რომელიც სხვა ქვეყნის ბარონებთან შედარებით სოციალური კიბის უფრო დაბალ საფეხურზე იდგა. 

ინგლისში, საფოლკის საგრაფოში, სატონ ჰუს არქეოლოგიური გათხრებისას ნაპოვნი ანგლო-საქსი დიდებულის (Earl) ან მეფის მუზარადის რეკონსტრუქცია, რომელიც ბრიტანეთის მუზეუმში ინახება

გრაფი - გერმანული წარმოშობის წოდებაა და იგივეს ნიშნავს რასაც ინგლისურში Count და Earl, საფრანგეთში Comte. ფრანგულსა და ინგლისურში ეს ტიტული რომაული „კომესისგან" (Comes) შევიდა, რაც რომის იმპერიაში სხვადასხვა თანამდებობის აღსანიშნავად გამოიყენებოდა (მაგ. Comes Domesticorum  ნიშნავდა გვარდიის მეომრების Domestici-ების მეთაურს). ბიზანტიის იმპერიაში VII საუკუნეში კომესი ორი ასეული ჯარისკაცის მეთაურის წოდება იყო, დასავლეთ რომის იმპერიაში კი მას კონკრეტული განსაზღვრება არ ჰქონდა და უბრალოდ სამხედრო მეთაურს წარმოადგენდა. სამხედრო კომესები გვიანდელ იმპერიასა და ბარბაროსულ გერმანულ სამეფოებში დუკების (Dux) ან თვითონ ქვეყნის მმართველის, მეფის ან იმპერატორის მიერ ინიშნებოდნენ. კომესის თანამდებობა არსებობდა აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებშიც, მაგალითად პიასტების დინასტიის (966-1385) პერიოდის პოლონეთში - Komes. ბრიტანეთის კუნძულებზე ანგლო-საქსების პერიოდში დამკვიდრდა ერლის (Earl) წოდება, რომელსაც ატარებდნენ სკანდინავიელებიც (Jarl). ამ სიტყვის წარმოშობას ჰერულთა (ერულთა) ტომსა და ხალხთა დიდი გადასახლების პერიოდის ჩრდილოევროპულ რუნულ სიტყვას - Erilaz. 

იარლი (Jarl) ვიკინგთა შორის გავრცელებული წოდება იყო (სურათზე: ფრანკებისა და ვიკინგების ბრძოლა, VIII-IX ს.)

მისი მნიშვნელობის შესახებ ზუსტი პასუხი არ გვაქვს, მაგრამ სავარაუდოდ ეს ძველგერმანული სამხედრო ტიტული უნდა ყოფილიყო, რომელიც ითარგმნებოდა როგორც „კაცი", „დიდებული" ან „მეომარი". კაროლინგების ფრანკთა სამეფოს დროიდან არსებობდა „ვიკონტის" ტიტულიც (Viscount). ვიკონტი ანუ ვიცე კომესი (გრაფი) წარმოადგენდა კომესის მთავარ დამხმარეს პროვინციის მართვაში და ხშირად იურიდიულ უფლებებსაც ფლობდა. XI საუკუნეში, ნორმანთა სახელმწიფოებში ვიკონტი წარმოადგენდა ადგილობრივი ადმინისტრაციის მმართველს, ჰერცოგის ქვეშევრდომს. რაც შეეხება გერმანულ ტიტულს „გრაფს", ის შეიძლება ბერძნულ სიტყვას „Graphein" („წერა") უკავშირდებდა. VIII საუკუნეში იტალიაში, ლომბარდთა სამეფოში მოღვაწე ბენედიქტელი ბერი და „ლომბარდთა ისტორიის" ავტორი პავლე დიაკონი აღნიშნავდა, რომ ლომბარდები თავიანთ კომესებს „გრავიოს" უწოდებდნენ. 

„ნიურნბერგის ქრონიკის" (XV ს.) ერთ-ერთ სქემაზე საღვთო რომის იმპერიის მმართველობის სისტემაა მოცემული, ტახტზე იმპერატორი ზის, მის მარცხნივ და მარჯვნივ კი ელექტორები დგანან

მარკიზი (გერმანიაში მარკგრაფი) შუა საუკუნეებში წარმოადგენდა იმ ფეოდალთა ტიტულს, რომლებიც ქვეყნის საზღვრებთან მოსახლეობდნენ და იცავდნენ მას (საზღვარი - Mark, March, Marca). გვიანდელ შუა საუკუნეებში, როდესაც სახელმწიფოები უფრო ცენტრალიზებული გახდა და ქვეყანათა საზღვრებზე მკვეთრი კონტურები გაევლო, მარკიზებმა და მარკგრაფებმა დაკარგეს უწინდელი მნიშვნელობა, თუმცა წოდება შენარჩუნდა. გერმანელი მარკგრაფები ჩართულები იყვნენ საღვთო რომის იმპერიის სისტემაში, რომელშიც XIII საუკუნიდან შვიდი ელექტორი ანუ ამომრჩეველი იყო. ისინი ირჩევდნენ იმპერიის მმართველს. მათ შორის, კიოლნის, ტრირის, მაინცის ეპისკოპოსებს, ბოჰემიის მეფის, პფალცის კურფიურსტისა და საქსონიის ჰერცოგის გარდა, იყო ბრანდენბურგის მარკგრაფიც. მარკგრაფი იყო ჰერცოგზე დაბალი და გრაფზე მაღალი წოდება. იტალიის მარკგრაფები, რომლებიც საღვთო რომის იმპერატორს ემორჩილებოდნენ მარკიზებად იწოდებოდნენ. 

კარლოს დიდის კაპელა აახენში, სადაც 936-1532 წლებში იმპერატორთა კორონაციის ცერემონია იმართებოდა

ჰერცოგი გერმანული სახელწოდებაა ტიტულისა, რომელსაც ინგლისელები Duke-ს, ფრანგები Duc-ს, იტალიელები Duca-ს უწოდებენ. ეს წოდება მოდის რომის იმპერიის პერიოდის Dux-დან, რაც მეთაურს ნიშნავს. გვიანდელი იმპერიის ხანაში Dux-მა უფრო ფართო მნიშვნელობა შეიძინა და ოფიცრის ოფიციალურ რანგად იქცა. კლასიკურ შუა საუკუნეებში ჰერცოგი მსხვილი მიწათმფლობელი და ფეოდალურ იერარქიაში მეფის შემდეგ მეორე ყველაზე წარჩინებული დიდებული იყო. ფრანკთა სახელმწიფოში ჰერცოგები ფაქტობრივად მეფისნაცვლები იყვნენ, რომელთაც ცალკეული ოლქების მმართველები, გრაფები ემორჩილებოდნენ. იმპერატორმა შარლემანმა (კარლოს დიდი, 768-814) ჰერცოგთა დანიშვნით სცადა ტომობრივი სეპარატიზმის დარღვევა ფრანკთა იმპერიაში. 1453 წლიდან ავსტრიაში საიმპერატორო დინასტიის პრინცების ტიტულად იქცა ერცჰერცოგი (Erzherzog).

პოლონეთის მეფის ვლადისლავ II იაგელოს (1386-1434) სამეფო საბეჭდავი. ვლადისლავ იაგელო ლიტვის დიდი მთავარი იყო და პოლონეთის მეფე მას შემდეგ გახდა, რაც პოლონელ დედოფალ იადვიგაზე იქორწინა

არსებობდა დიდი ჰერცოგის წოდებაც, რომელიც უფრო მაღლა იდგა ვიდრე ჰერცოგი, მაგრამ ერცჰერცოგთან შედარებით დაბალ წოდებად ითვლებოდა. X საუკუნეში ესპანეთში, მეფე ბერმუდო II ლეონელის წინააღმდეგ ამბოხებულმა გონსალო მენდესმა, ლეონის სამეფოს ფეოდალმა თავის თავს Magnus Dux - დიდი ჰერცოგი უწოდა. XV საუკუნეში დასავლეთის დიდი ჰერცოგის წოდებას ატარებდა ბურგუნდიის ჰერცოგი ფილიპე III და მისი ვაჟი შარლ გულადი. ამავე ტიტულთან შეგვიძლია გავაიგივოთ ლიტვის მმართველთა წოდება - Didysis Kunigaikštis, რომელიც სლავური სამყაროსთვის დიდი მთავარი (Великий князь) იყო, დასავლეთ ევროპისთვის კი დიდი ჰერცოგი. ოფიციალურად დიდი ჰერცოგის წოდება კი პირველად გვიანი შუა საუკუნეების შემდეგ, ახალი ისტორიის ეპოქაში, XVI საუკუნეში გაჩნდა და მას ჩრდილოეთ იტალიაში მედიჩების საგვარეულო ატარებდა.

ნიკოლო მაკიაველი თავის „il Principe"-ში წარმატებული „პრინცის" (მთავრის) ნიმუშად ჩეზარე ბორჯიას მიიჩნევს (ალტობელო მელონეს ნახატი, XVI ს)

არისტოკრატულ წოდებებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი, პრინცის ტიტული, ძველრომაულ „პრინცეპსს" უკავშირდება, რაც ლათინურად „პირველს" ნიშნავს. ჯერ კიდევ რომის რეპუბლიკის დროს არსებობდა წოდება Princeps senatus - პირველი სენატორი ანუ სენატორი, რომელიც სენატის სიაში პირველი ეწერა. მას უფლება ჰქონდა პირველს გამოეთქვა თავისი აზრი კონსულებთან შეხვედრებზე, როდესაც სენატი იკრიბებოდა. ოქტავიანე ავგუსტმა კი თავისი ძალაუფლება Princeps Civitatis ანუ „პირველი მოქალაქის" წოდების ქვეშ მოაქცია და სათავე დაუდო რომის იმპერიის „პრინციპატის" პერიოდს, რომელიც III საუკუნეში „დომინატმა" ჩაანაცვლა. პრინცის ტიტული რამდენიმე მნიშვნელობით გამოიყენება - ინგლისურში, ფრანგულში, იტალიურსა და ზოგიერთ სხვა ენაში სიტყვა პრინცი გაიგივებულია თავადთან, ფიურსტთან (გერმ.). მაგალითად სწორედ ასე ჟღერს მონაკოს მონარქის ტიტული. დასავლეთევროპულ ენებში სიტყვა პრინცს ზოგადი მნიშვნელობა აქვს მიცემული და ზოგჯერ უბრალოდ მაღალი წოდების აღსანიშნავად გამოიყენება. მაგალითად, ნიკოლო მაკიაველიმ თავის ნაწარმოებს „პრინცი" უწოდა (il Principe), თუმცა ეს სიტყვა მან ზოგადად მონარქის, მბრძანებლის, მმართველის აღსანიშნავად გამოიყენა, ამიტომ სხვადასხვა ენაში ის სხვადასხვაგვარად ითარგმნა (ბაჩანა ბრეგვაძისეულ ქართულ თარგმანში il Principe გადმოიტანეს როგორც „მთავარი", რაც სავსებით დასაშვებია).

საფრანგეთის „დოფინის" გერბი

რუსეთში, ისევე როგორც ევროპის ბევრ სახელმწიფოში, პრინცად მოიხსენიებდნენ სამეფო დინასტიის პირდაპირი ხაზის წარმომადგენლებს. ჩრდილოეთევროპულ სახელმწიფოებში კი ტახტის მემკვიდრეს კრონპრინცს (გერმ. გვირგვინის პრინცს) უწოდებდნენ (შვედეთი, ნორვეგია, დანია). პრინცები ეწოდებოდათ ჰესენელების, სავოიელებისა და ბავარიელების მმართველთა მემკვიდრეებს. ზოგიერთ სამეფოში პირველი მემკვიდრის ტიტული დაკავშირებული იყო ქვეყნის რომელიმე ნაწილთან, რომელიც ნომინალურად მისი ძალაუფლების ქვეშ იყო. მაგალითად, ბრიტანეთის ტახტის მემკვიდრე ატარებს უელსის პრინცის ტიტულს, ესპანეთისა - ასტურიის, ჰოლანდიისა - ორანის. პრინცის ტიტულის მდედრობითი ვარიანტი პრინცესაა, თუმცა პრინცესას ზოგჯერ პრინცების მეუღლეებსაც უწოდებდნენ. XIV საუკუნიდან საფრანგეთის ტახტის მემკვიდრე პრინცების ტიტულატურას დაემატა ახალი წოდება - დოფინი (Dauphin). 1349 წელს დოფინეს ოლქი საფრანგეთის სამეფო კარმა შეისყიდა ვიენუას დოფინისგან, ალბონის გრაფ ჰუმბერტ II დე ლა ტურ დუ პინისგან.

ინგლისის მეფე ედუარდ I-ს მონეტა. ედუარდ I-მა ფაქტობრივად მთელი უელსი შემოიერთა და იქ ციხესიმაგრეთა მძლავრი ქსელი ააგო. მან თავისი ვაჟი, მომავალი მეფე  ედუარდ II, უელსის პრინცად გამოაცხადა

სიტყვა დოფინი ფრანგულად დელფინს ნიშნავს. ეს ცხოველი გამოსახული იყო ალბონის გრაფების საგვარეულო გერბზე, მას შემდეგ კი რაც დოფინეს მხარე საფრანგეთის მმართველი დინასტიის მემკვიდრე პრინცის სამფლობელოდ იქცა (ისევე როგორც უელსი ინგლისის ტახტის მემკვიდრის), დელფინის სიმბოლო გაჩნდა მის გერბზეც. წოდება ნაწილდებოდა დოფინის მეუღლეზეც.  ესპანეთსა და პორტუგალიაში სამეფო დინასტიის პრინცებს ეწოდებოდათ ინფანტები (Infante). ეს ტიტული მიღებული იყო საფრანგეთშიც (enfants de France). სიტყვა „ინფანტი" რომანულ ენებზე „ბავშვს" ნიშნავს. ინფანტი ეწოდებოდა არა მხოლოდ ტახტის მემკვიდრე პრინცს, არამედ მეფის ყველა კანონიერ ვაჟსა და ქალიშვილს. ევროპაში პრინცთან იყო გაიგივებული სლავური „კნიაზის"(Князь) ტიტულიც, რომელიც ქართულ ენაში აღინიშნება როგორც „მთავარი".  

ნიკა ხოფერია