ტენოჩტიტლანის აღება კოლონიალური ომების პირველი პერიოდის უმნიშვნელოვანესი მოვლენა იყო და საფუძველი ჩაუყარა ცენტრალურ ამერიკაში ესპანელთა გაბატონებას. ესპანელმა თავზეხელაღებულმა თავგადასავალთა მაძიებლებმა და კონკისტადორებმა შეძლეს დაემხოთ კოლუმბის აღმოჩენილი ახალი სამყაროს – ამერიკის – უძლიერესი იმპერია – აცტეკთა სახელმწიფო. ეს ფაქტი მჭიდროდ უკავშირდება ერნან კორტესის სახელს, რომელმაც მექსიკის კოლონიზაციას დაუდო სათავე.
ესპანეთის იმპერია
„ესპანეთის იმპერია შედგებოდა ტერიტორიებისა და კოლონიებისგან, რომლებიც ესპანელებმა ევროპაში, ჩრდილო, ცენტრალურ და სამხრეთ ამერიკაში, აფრიკაში, აზიასა და ოკეანეაში დაიკავეს. ეს ქვეყანა წარმოიშვა დიდი აღმოჩენების ეპოქაში და ერთ-ერთ პირველ გლობალურ იმპერიას წარმოადგენდა. ჰაბსბურგთა მმართველობისას კი თავისი პოლიტიკური და ეკონომიკურ სიძლიერის პიკს მიაღწია, გახდა მსოფლიო სახელმწიფო.”(1) მავრთა მრავალსაუკუნოვანი ბატონობისგან განთავისუფლებულმა და გაერთიანებულმა ესპანეთმა მე-15 საუკუნის ბოლოდან დაიწყო ახალი მიწების დაკავება, ეკონომიკური ზრდა, ჩამოყალიბდა ძლიერი კათოლიკური ეკლესია და სამეფო ხელისუფლება. ქვეყანა გამდიდრებას აღმოსავლური საქონლის შემოტანით ცდილობდა, რაშიც მეტოქეობას მეზობელი პორტუგალია უწევდა, ამიტომ ესპანელებმა სხვა, ახალი გზების ძიება დაიწყეს ინდოეთამდე მისაღწევად. 1492 წელს ქრისტეფორე კოლუმბის (1451-1506) მიერ ახალი მიწის შემთხვევითმა აღმოჩენამ, რომელიც „ვიკინგი ლაიფ ერიქსონის მოგზაურობის შემდეგ თითქმის ხუთასი წელი არავის ახსოვდა”(2), ესპანეთის ინტერესები დასავლეთისკენ მიმართა, რადგან ფიქრობდნენ, რომ სწორედ „სანელებლების ქვეყნის” ინდოეთისკენ მიმავალი გზა აღმოაჩინეს, თუმცა შეცდომა მალევე გამოასწორა მოგზაურმა ამერიგო ვესპუჩიმ (1454-1512) და ახალმა კონტინენტმა მისი სახელი – ამერიგო – ამერიკა მიიღო.
ესპანეთის იმპერია თავდაპირველად არ გამოხატავდა ცხოველ ინტერესს ამერიკის მიმართ, თუმცა მალე იქ უამრავი კონკისტადორი და თავგადასავლების მაძიებელი წავიდა, რომელთა შორის გამოირჩეოდნენ კორტესი, ალვარადო, პისარო, ბალბოა, პონსე დე ლეონი, კუელარი და ა.შ. ესპანური კოლონიალიზმი გავრცელდა კარიბის ზღვის აუზის კუნძულებზე, განსაკუთრებით სანტო-დომინგოსა და კუბაზე, რომელიც 1510 წელს დაიკავა კონკისტადორ დიეგო ველასკეს დე კუელარის (1456-1524) რაზმმა. 1509 წელს პონსე დე ლეონმა (1460-1521) დაიპყრო პუერტო-რიკო. „ვესტ-ინდოეთის გეოგრაფიული შესწავლა სწრაფი ტემპით მიმდინარეობდა და 1517 წლისთვის უკვე ცნობილი იყო ანტილის კუნძულები, მექსიკის ყურის კუნძულები, ფლორიდის ნაწილი, ცენტრალური ამერიკის დიდი ნაწილი, დღევანდელი კოლუმბიისა და ვენესუელის სანაპიროები და სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროები რიო დე ლა პლატამდე.”(3) ერნანდეს დე კორდობასა (?-1517) და ხუან დე გრიხალვას (1489-1527) ექსპედიციების შემდეგ, იუკატანის ნახევარკუნძული უფრო ახლობელი გახდა ესპანელთათვის და ამავდროულად გამოიწვია ოქროს ციებ-ცხელება, შეიქმნა ლეგენდები ოქროს ქვეყანა „ელდორადოზე”, რასაც საფუძვლად მექსიკელ ინდიელთა სიმდიდრე ედო. გრიხალვას ექსპედიცია აღწერა შემდგომში კორტესის ერთ-ერთმა თანამგზავრმა – ბერნალ დიასმა (1495-1584). ექსპედიციებში მონაწილეობას იღებდა კორტესის კიდევ ერთი თანამებრძოლი – პედრო დე ალვარადო (1485-1541).
კოლუმბი დედოფლის წინაშე (ემანუელ გოტლიბ ლეუცეს ნახატი, 1843 წ.)
ესპანეთის იმპერია თავდაპირველად არ გამოხატავდა ცხოველ ინტერესს ამერიკის მიმართ, თუმცა მალე იქ უამრავი კონკისტადორი და თავგადასავლების მაძიებელი წავიდა, რომელთა შორის გამოირჩეოდნენ კორტესი, ალვარადო, პისარო, ბალბოა, პონსე დე ლეონი, კუელარი და ა.შ. ესპანური კოლონიალიზმი გავრცელდა კარიბის ზღვის აუზის კუნძულებზე, განსაკუთრებით სანტო-დომინგოსა და კუბაზე, რომელიც 1510 წელს დაიკავა კონკისტადორ დიეგო ველასკეს დე კუელარის (1456-1524) რაზმმა. 1509 წელს პონსე დე ლეონმა (1460-1521) დაიპყრო პუერტო-რიკო. „ვესტ-ინდოეთის გეოგრაფიული შესწავლა სწრაფი ტემპით მიმდინარეობდა და 1517 წლისთვის უკვე ცნობილი იყო ანტილის კუნძულები, მექსიკის ყურის კუნძულები, ფლორიდის ნაწილი, ცენტრალური ამერიკის დიდი ნაწილი, დღევანდელი კოლუმბიისა და ვენესუელის სანაპიროები და სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროები რიო დე ლა პლატამდე.”(3) ერნანდეს დე კორდობასა (?-1517) და ხუან დე გრიხალვას (1489-1527) ექსპედიციების შემდეგ, იუკატანის ნახევარკუნძული უფრო ახლობელი გახდა ესპანელთათვის და ამავდროულად გამოიწვია ოქროს ციებ-ცხელება, შეიქმნა ლეგენდები ოქროს ქვეყანა „ელდორადოზე”, რასაც საფუძვლად მექსიკელ ინდიელთა სიმდიდრე ედო. გრიხალვას ექსპედიცია აღწერა შემდგომში კორტესის ერთ-ერთმა თანამგზავრმა – ბერნალ დიასმა (1495-1584). ექსპედიციებში მონაწილეობას იღებდა კორტესის კიდევ ერთი თანამებრძოლი – პედრო დე ალვარადო (1485-1541).
ხუან დე გრიხალვა (Historia General de los Hechos de los Castellanos, de Antonio de Herrera y Tordesillas, XIX ს. ლითოგრაფია)
ერნან კორტესი ესპანელ კონკისტადორთა შორის ყველაზე გამორჩეული და ცნობილია, რადგან მან ინდიელთა ყველაზე მძლავრი, მდიდარი და განთქმული მეომრების ტომი – აცტეკები დაამარცხა და საფუძველი ჩაუყარა ესპანელთა გაბატონებას მექსიკაში. „იგი იყო მამაცი, ნებისყოფიანი, კეთილგონიერი, გამოცდილი და ბრწყინვალე პოლიტიკური გეგმების შედგენაში”.(4) 1502 წელს ახალგაზრდა კორტესმა გადაწყვიტა გაეცურა ამერიკაში თავის ნათესავ ნიკოლას დე ოვანდოსთან (1460-1518) ერთად, რომელსაც ესპანიოლის(ჰაიტი და დომინიკელთა რესპუბლიკა) გუბერნატორობა მიეღო, თუმცა წასვლა მხოლოდ 1504 წელს შეძლო. „იგი ესპანიოლისკენ გაემართა, სადაც იგი საბოლოოდ ჩამოყალიბდა კოლონისტად”.(5) 1506 წელს მონაწილეობა მიიღო ესპანიოლისა და კუბას დამორჩილებაში. 26 წლის კორტესი დიეგო ველასკეს დე კუელარმა ხაზინადარად დანიშნა, შემდეგ თავის მდივნად. ორჯერ აირჩიეს სანტიაგოს ალკალდედ (Alcalde) – მუნიციპალურ მაგისტრატად. „დროთა განმავლობაში კორტესის და ველასკესის ურთიერთობა დაიძაბა, რაც მოყვა ხუან დე გრიხალვას კონტინენტური ექსპედიციისთვის დახმარების გაგზავნას, რომელსაც სათავეში კორტესი უნდა ჩასდგომოდა, მას ურჩიეს მანამდე გასულიყო, სანამ ველასკესი კვლავ შეიცვლიდა აზრს”(6). კორტესი დაქორწინდა კატალინა ხუარესზე, ველასკესის ნათესავზე, რითაც ხელი შეუწყო მათ შორის ურთიერთობების მოწესრიგებას. 1518 წელს ველასკესმა კორტესს მექსიკაში ახალი ოპერაციისთვის მომზადებული ძალები ჩააბარა, თუმცა შემდეგ გადაიფიქრა, მაგრამ ერნან არ დაემორჩილა. „11 გემით, 500 კაცით, 13 ცხენითა და რამდენიმე ზარბაზნით იგი იუკატანის ნახევარკუნძულზე გადავიდა, მაიას ტომის ტერიტორიაზე.
მეორე ვერსიის მიხედვით მას „ჰყავდა 400 ესპანელი, 200 ინდიელი, 32 ცხენი და 10 ზარბაზანი და 4 კულევრინი ჰქონდა.”(7) აქ შეხვდა ჩაძირული გემის გადარჩენილ მგზავრ ხერონიმო დე აგილარს (1489-1531), ფრანცისკელ ბერს, რომელმაც დიდი დახმარება აღმოუჩინა კონკისტადორს, რადგან შეესწავლა მაიას ტომის ენა”.(8) 1519 წლის მარტში კორტესმა ეს მიწა ფორმალურად ესპანეთის სამეფოს საკუთრებად გამოაცხადა. მალევე გაიმარჯვა ტაბასკოელ ინდიელებთან ბრძოლაში. „ესპანელებმა დაიწყეს დამარცხებულ ადგილობრივ მკვიდრთა გაქრისტიანება, თავდაპირველად კი მონათლეს 12 ახალგაზრდა ინდიელი გოგონა”(9)(10). ამავე მიდამოებში დაარსდა ქალაქი ვერაკრუზი. „აცტეკთა იმპერიის იმპერატორმა მონტესუმა II-მ დიდი ძღვენი და ელჩები გამოუგზავნა კორტესს და შეხვედრა შესთავაზა”(11), რათა აეცილებინა ესპანელთა მოსალოდნელი შეჭრა მის ქვეყანაში. მდიდრულმა საჩუქრებმა კი პირიქით, უფრო გაუმძაფრეს დამპყრობლებს უფრო მეტის მოხვეჭის სურვილი. კორტესმა უპასუხოდ დატოვა იმპერატორის შეთავაზება და გზა განაგრძო. მან ნახა, რომ მონტესუმას ქვეყანა სხვადასხვა, აცტეკების გავლენის ქვეშ მყოფი ტომებისგან შედგებოდა, ამიტომ გადაწყვიტა ამით ესარგებლა და მალევე გაიჩინა მოკავშირეები – ტოტონაკები სემპოალადან. კორტესმა ბრძანა ჩაეძირათ ან ნაპირზე გამოეტანათ ხომალდები, რითაც ისედაც შემცირებულ ესპანურ რაზმს გზა გადაუკეტა დეზერტირობისკენ. აცტეკებისკენ დაძრულ კორტესს 315 ესპანელი, 1300 ტოტომაკი ჰყავდა, ასევე წაიღეს 7 ზარბაზანი. მან შეუტია ინდიელთა ქალაქ ტლასკალანის მაცხოვრებლებს, რომლებიც ძლიერი წინააღმდეგობის გაწევის შემდეგ, საბოლოოდ იძულებულები გახდნენ დანებებულიყვნენ და კორტესის მოკავშირეები გამხდარიყვნენ.
ჩოლულოს აღებისა და აოხრების შემდეგ ესპანელები საკმაოდ მრავალრიცხოვანი არმიით, რომელსაც 3000 ტლასკალანელიც შეემატა ტენოჩტიტლანს – აცტეკთა დედაქალაქს მიადგნენ, სადაც ისინი დიდი პატივით მიიღეს. ესპანეთის „მეფე კარლოს V-თვის გაგზავნილ წერილებში კორტესი წერდა, რომ იგი აცტეკებმა ღმერთ კეცალკოატლის მოციქულად ან თვითონ კეცალკოატლად მიიჩნიეს”.(12) მალე მან შეიტყო, რომ ვერაკრუზში დატოვილ ესპანურ გარნიზონზე თავდასხმა მოხდა. „მან გადაწყვიტა შეეპყრო მონტესუმა საკუთარ სასახლეში და ტენოჩტიტლანი მისი მეშვეობით ემართა”.(13) მონტესუმამ ცნო ესპანეთის ძალაუფლება და ხარკის გადახდა იკისრა, კორტესი კი გუბერნატორის სტატუსით მართავდა ქალაქს. ქვეყნის უკეთ გასაცნობად მან რამდენიმე ექსპედიცია გაგზავნა ტენოჩტიტლანიდან. რამდენიმე თვეში ესპანელმა მეთაურმა ქალაქი დატოვა, რადგან ბრძოლა მოუხდა ველასკესის მიერ მის შესაპყრობად გამოგზავნილ პანფილო დე ნარვაესის (1470-1528) 800 კაციან შენაერთთან. კორტესმა გაიმარჯვა და ნარვაესის(14) ჯარისკაცებიც თავის არმიაში ჩარიცხა. ტენოჩტიტლანში დაბრუნებულს ქალაქში სახალხო აჯანყება დახვდა, რაც გამოეწვია „ალვარადოს მიერ მოწყობილ ხოცვა-ჟლეტას დიდ ტაძარში გამართულ დღესასწაულზე”(15). ესპანელებმა მონტესუმას(16) მეშვეობითაც ვერ დააწყნარეს აცტეკები. კორტესი იძულებული გახდა უკან დაეხია და ქალაქი დაეტოვებინა.
მან ბრძოლით გაიკვლია გზა და თითქმის მთელი ნაძარცვი ქონება და არტილერია დაკარგა (17). აცტეკთა ახალი იმპერატორის, მონტესუმა II-ს ძმისშვილ კუიტლაუაკის (დაახლ. 1476-1520) ძალები კორტესის ჯარს ოტუმბას ბრძოლაში შეხვდა. დიდი რიცხობრივი უპირატესობის მიუხედავად ესპანელებმა მაინც მოახერხეს აცტეკთა დამარცხება. კუიტლაუკი ყვავილისგან გარდაიცვალა თავისი მმართველობის მე-80 დღეს, აცტეკთა უკანასკნელ იმპერატორად კი აირჩიეს კუატემოკი (დაახლ. 1495/1502 – 1525). კორტესმა ტლასკალანამდე მიაღწია, სადაც კუბიდან დახმარება მიიღო ცოცხალი ძალისა და არტილერიის სახით, ასევე შეიერთა მრავალრიცხოვანი მოკავშირე ტომის წარმომადგენლები. ესპანელებმა დაიწყეს ხომალდების მშენებლობაც. მთელი ამ არმიით კორტესი ტესკოკოს ტბას მიადგა. ინდიელების დახმარებით აქვე გადაიტანეს ხომალდები. 1521 წლის მაისში ტენოჩტიტლანის ალყა დაიწყო.
ერნან კორტესი (უცნობი მხატვარი, XVI ს.)
მეორე ვერსიის მიხედვით მას „ჰყავდა 400 ესპანელი, 200 ინდიელი, 32 ცხენი და 10 ზარბაზანი და 4 კულევრინი ჰქონდა.”(7) აქ შეხვდა ჩაძირული გემის გადარჩენილ მგზავრ ხერონიმო დე აგილარს (1489-1531), ფრანცისკელ ბერს, რომელმაც დიდი დახმარება აღმოუჩინა კონკისტადორს, რადგან შეესწავლა მაიას ტომის ენა”.(8) 1519 წლის მარტში კორტესმა ეს მიწა ფორმალურად ესპანეთის სამეფოს საკუთრებად გამოაცხადა. მალევე გაიმარჯვა ტაბასკოელ ინდიელებთან ბრძოლაში. „ესპანელებმა დაიწყეს დამარცხებულ ადგილობრივ მკვიდრთა გაქრისტიანება, თავდაპირველად კი მონათლეს 12 ახალგაზრდა ინდიელი გოგონა”(9)(10). ამავე მიდამოებში დაარსდა ქალაქი ვერაკრუზი. „აცტეკთა იმპერიის იმპერატორმა მონტესუმა II-მ დიდი ძღვენი და ელჩები გამოუგზავნა კორტესს და შეხვედრა შესთავაზა”(11), რათა აეცილებინა ესპანელთა მოსალოდნელი შეჭრა მის ქვეყანაში. მდიდრულმა საჩუქრებმა კი პირიქით, უფრო გაუმძაფრეს დამპყრობლებს უფრო მეტის მოხვეჭის სურვილი. კორტესმა უპასუხოდ დატოვა იმპერატორის შეთავაზება და გზა განაგრძო. მან ნახა, რომ მონტესუმას ქვეყანა სხვადასხვა, აცტეკების გავლენის ქვეშ მყოფი ტომებისგან შედგებოდა, ამიტომ გადაწყვიტა ამით ესარგებლა და მალევე გაიჩინა მოკავშირეები – ტოტონაკები სემპოალადან. კორტესმა ბრძანა ჩაეძირათ ან ნაპირზე გამოეტანათ ხომალდები, რითაც ისედაც შემცირებულ ესპანურ რაზმს გზა გადაუკეტა დეზერტირობისკენ. აცტეკებისკენ დაძრულ კორტესს 315 ესპანელი, 1300 ტოტომაკი ჰყავდა, ასევე წაიღეს 7 ზარბაზანი. მან შეუტია ინდიელთა ქალაქ ტლასკალანის მაცხოვრებლებს, რომლებიც ძლიერი წინააღმდეგობის გაწევის შემდეგ, საბოლოოდ იძულებულები გახდნენ დანებებულიყვნენ და კორტესის მოკავშირეები გამხდარიყვნენ.
მალინჩეს ძეგლი მეხიკოში (კორტესის საყვარელი და მისი ვაჟის – მარტინის დედა. მან აცტეკთა და მაიას ტომთა ენა იცოდა და თარჯიმნის მოვალეობის შესრულებით ესპანელთა ექსპედიციას დიდი დახმარება გაუწია. ამას გარდა კორტესმა მისგან უამრავი რამ შეიტყო აცტეკებისა და სხვა ტომების შესახებ)
ჩოლულოს აღებისა და აოხრების შემდეგ ესპანელები საკმაოდ მრავალრიცხოვანი არმიით, რომელსაც 3000 ტლასკალანელიც შეემატა ტენოჩტიტლანს – აცტეკთა დედაქალაქს მიადგნენ, სადაც ისინი დიდი პატივით მიიღეს. ესპანეთის „მეფე კარლოს V-თვის გაგზავნილ წერილებში კორტესი წერდა, რომ იგი აცტეკებმა ღმერთ კეცალკოატლის მოციქულად ან თვითონ კეცალკოატლად მიიჩნიეს”.(12) მალე მან შეიტყო, რომ ვერაკრუზში დატოვილ ესპანურ გარნიზონზე თავდასხმა მოხდა. „მან გადაწყვიტა შეეპყრო მონტესუმა საკუთარ სასახლეში და ტენოჩტიტლანი მისი მეშვეობით ემართა”.(13) მონტესუმამ ცნო ესპანეთის ძალაუფლება და ხარკის გადახდა იკისრა, კორტესი კი გუბერნატორის სტატუსით მართავდა ქალაქს. ქვეყნის უკეთ გასაცნობად მან რამდენიმე ექსპედიცია გაგზავნა ტენოჩტიტლანიდან. რამდენიმე თვეში ესპანელმა მეთაურმა ქალაქი დატოვა, რადგან ბრძოლა მოუხდა ველასკესის მიერ მის შესაპყრობად გამოგზავნილ პანფილო დე ნარვაესის (1470-1528) 800 კაციან შენაერთთან. კორტესმა გაიმარჯვა და ნარვაესის(14) ჯარისკაცებიც თავის არმიაში ჩარიცხა. ტენოჩტიტლანში დაბრუნებულს ქალაქში სახალხო აჯანყება დახვდა, რაც გამოეწვია „ალვარადოს მიერ მოწყობილ ხოცვა-ჟლეტას დიდ ტაძარში გამართულ დღესასწაულზე”(15). ესპანელებმა მონტესუმას(16) მეშვეობითაც ვერ დააწყნარეს აცტეკები. კორტესი იძულებული გახდა უკან დაეხია და ქალაქი დაეტოვებინა.
მონტესუმა II (ანდრე თევე, 1548 წ.)
მან ბრძოლით გაიკვლია გზა და თითქმის მთელი ნაძარცვი ქონება და არტილერია დაკარგა (17). აცტეკთა ახალი იმპერატორის, მონტესუმა II-ს ძმისშვილ კუიტლაუაკის (დაახლ. 1476-1520) ძალები კორტესის ჯარს ოტუმბას ბრძოლაში შეხვდა. დიდი რიცხობრივი უპირატესობის მიუხედავად ესპანელებმა მაინც მოახერხეს აცტეკთა დამარცხება. კუიტლაუკი ყვავილისგან გარდაიცვალა თავისი მმართველობის მე-80 დღეს, აცტეკთა უკანასკნელ იმპერატორად კი აირჩიეს კუატემოკი (დაახლ. 1495/1502 – 1525). კორტესმა ტლასკალანამდე მიაღწია, სადაც კუბიდან დახმარება მიიღო ცოცხალი ძალისა და არტილერიის სახით, ასევე შეიერთა მრავალრიცხოვანი მოკავშირე ტომის წარმომადგენლები. ესპანელებმა დაიწყეს ხომალდების მშენებლობაც. მთელი ამ არმიით კორტესი ტესკოკოს ტბას მიადგა. ინდიელების დახმარებით აქვე გადაიტანეს ხომალდები. 1521 წლის მაისში ტენოჩტიტლანის ალყა დაიწყო.
ერნან კორტესმა მექსიკაში ისეთი ჯარი ჩაიყვანა, რომლის მსგავსიც ინდიელებს მანამდე არაფერი ენახათ. ეს იყო ევროპის სხვა ქვეყნებისგან ჯარებისგან განსხვავებული სამხედრო ძალა. „ესპანეთის არმია ყალიბდებოდა „რეკონკისტას” გრძელი პერიოდის მანძილზე, რომლის შედეგადაც ესპანელებმა გაანთავისუფლეს ქვეყანა მავრებისგან. დედოფალმა იზაბელამ და მეფე ფერდინანდმა 1492 წელს აიღეს უკანასკნელი მუსლიმური ქალაქი ევროპაში – გრანადა.(18) მავრთა განდევნა ესპანეთიდან შესაძლებელი გახდა მას შემდეგ, რაც ესპანეთის მთელი მოსახლეობა ფეხზე დადგა საბრძოლველად და მტერს არამხოლოდ ფეოდალური არმია დაუპირისპირდა.”(19) მე-15 საუკუნის ესპანური რაინდობა ძირითად აქცენტს სიმამაცეზე აკეთებდა და პირდაპირი, ძლიერი შეტევით ცდილობდა მტრის განადგურებას. ბრძოლის შემდეგ კი ისინი იშლებოდნენ და საკუთარ კერას უბრუნდებოდნენ. მე-15 საუკუნის ბოლოსთვის ესპანეთი უფრო გამდიდრდა და დიდებულებს შესაძლებლობა გაუჩნდათ შეექმნათ კარგად აღჭურვილი პროფესიონალი ჯარისკაცების რაზმები, რომელთაც შეეძლოთ არბალეტის, არკებუზის, მუშკეტისა(20) და ქვემეხის გამოყენება.
მათი უმეტესობა საშუალო კლასის წარმოადგენელი იყო. მძიმე რაინდული კავალერიის ბატონობის ეპოქა დასრულდა, ახლა ბრძოლის ველზე ქვეითი ჯარი გაბატონდა. ფერდინანდი და იზაბელა თვლიდნენ, რომ მეთაურის წარმოშობას არანაირი მნიშვნელობა არ ჰქონდა, ამიტომ ბევრმა დაბალი ფენის წარმომადგენელმა, მაგრამ ნიჭიერმა ჯარისკაცმა გაიკეთა კარგი სამხედრო კარიერა, მაგალითად გონსალო ფერნანდეს დე კორდობამ (1453-1515, დიდ კაპიტანად წოდებული). მართალია ესპანეთში არსებობდა ნაციონალური არმია, მაგრამ მას არანაირი უნიფორმა არ გააჩნდა. ჯარისკაცები თვითონ ზრუნავდნენ სამოსზე და ჩვეულებრივ ევროპული მოდის მიხედვით იცმევდნენ. კონკისტადორები ხშირად აცტეკთა ტანსაცმელსაც ატარებდნენ. დღემდე არ წყდება დავა იმის შესახებ ჰქონდათ თუ არა მათ ჯავშნები. არანაირი დამამტკიცებელი საბუთი იმისა, რომ მექსიკაში ესპანელები აბჯარს ატარებდნენ არ არსებობს. არის ორი ვარიანტი – ისინი ჯავშანს საერთოდ არ იყენებდნენ ან იყენებდნენ, თუმცა დიდი მნიშვნელობა და ფართო გამოყენება არ ჰქონია. ევროპისგან განსხვავებით ამერიკის ცხელი კლიმატი მეტად არაკომფორტულს ხდიდა აბჯრის ტარებას, აღსანიშნავია ისიც, რომ მსგავს კლიმატში ბეგთარი მალე ჟანგდებოდა. ჯავშნის შეძენაც საკმაოდ ძვირი ჯდებოდა, ამიტომ სავსებით დასაშვებია, რომ კორტესის მეომრების უდიდეს ნაწილს არ ჰქონოდა ეს აღჭურვილობა.
ესპანელები უპირატესობას ანიჭებდნენ სამოსს, რომელსაც ძველად მეომრები აბჯრის შიგნით ატარებდნენ. ეს იყო სქელი ნაჭრისგან დამზადებული დამცავი ტანსაცმელი. იგი აძლიერებდა აბჯრის დაცვით ფუნქციას და ამავდროულად უფრო კომფორტულს ხდიდა უხეში რკინის ჯავშნის ხანგრძლივ გამოყენებას. ზოგჯერ ესპანელები ასეთ სამოსზე ჯაჭვის პერანგსაც იცმევდნენ, თუმცა ასეთი მძიმედ შეიარაღებული კონკისტადორები, მხოლოდ ძირითად, დამრტყმელ რაზმებში იყვნენ. კორტესის მეომართა ნაწილი ატარებდა რკინის მუზარადს – მორიონს, კაბასეტის ან უბრალოდ რკინის ქუდად წოდებულ ჩაფხუტს, რომელიც კოლუმბის ექსპედიციის წევრებსაც ჰქონდათ. იშვიათად იყო ბურგონეტად წოდებული მუზარადებიც. ესპანელთა შეიარაღებაში შედიოდა ხისგან, ტყავისგან ან რკინისგან დამზადებული პატარა, მრგვალი ფარები, რომელიც მოსახერხებელი იყო ხელჩართულ ბრძოლაში. კონკისტადორების მთავარი იარაღი გახლდათ – შუბი, ხმალი, არბალეტი, არკებუზი და მსუბუქი არტილერია. შუა საუკუნეების განმავლობაში მახვილის კონსტრუქცია დიდად არ შეცვლილა. ესპანელებს ჰქონდათ 90 სმ სიგრძის ორლესული ხმლები, მეტად მოსახერხებელი და მძლავრი იარაღი. გამოჩენილმა ტოლედოელმა ოსტატებმა რკინის დამუშავების ახალი ხერხები იპოვეს და ესპანური მახვილები უფრო მჭრელი და მსუბუქი გახადეს, ამავდროულად ეს იარაღი სიმტკიცით არ ჩამოუვარდებოდა არცერთ სხვა, უფრო მძიმე ხმალს.
მსუბუქად შეიარაღებული ინდიელი მეომრების წინააღმდეგ ესპანური მახვილი გამანადგურებელ იარაღად იქცა. კორტესის კავალერისტები იყენებდნენ 3,5 მ სიგრძის შუბებს და შიშის ზარს სცემდნენ ინდიელებს. ამავე შუბებს ზოგჯერ ქვეითებიც ატარებდნენ, შუბოსანთა რაზმს კი არბალეტოსნები და არკებუზირები ეხმარებოდნენ. არბალეტს საშინელი დარტყმის მიყენება შეეძლო მოწინააღმდეგისთვის, ამავდროულად მისი სიზუსტე მშვილდ-ისრისას აღემატებოდა. არკებუზი გერმანელი ალქიმიკოსი ბერის ბერტოლდ შვარცის გამოგონებად ითვლებოდა. ეს იყო ერთ-ერთი პირველი ცეცხლსასროლი იარაღი, რომელიც მალე გავრცელდა ევროპაში და ქვეითთა ხელში მომაკვდინებელი ძალა შეიძინა რაინდული კავალერიის წინააღმდეგ. კორტესმა კარგად იცოდა არკებუზირების მნიშვნელობა და ყოველთვის ყავდა თავის ჯარში მათი შენაერთი. მტრის 150 მეტრზე მოახლოებისას ესპანელები ცეცხლს გახსნიდნენ, ხოლო შემდეგ ხმლებს ამოიღებდნენ ხელჩართულ ბრძოლაში ჩასართავად. „კორტესი, დიასი, ალვარადო და სხვა კონკისტადორები წერდნენ, რაოდენ რთული იყო სასროლი დისტანციის დაჭერა ინდიელებთან ბრძოლაში, რადგან არკებუზის სასროლად მომზადებას საკმაოდ დიდი დრო სჭირდებოდა, ამიტომ მათ დასაცავად იყენებდნენ არბალეტოსნებს. თუ ინდიელები მოახერხებდნენ ესპანელთა ჩათრევას ხელჩართულ ბრძოლაში, მაშინ საქმეში ხმლით შეიარაღებული მეომრები ჩაერთვებოდნენ.”(21)
არტილერიის მთავარი ტიპი, რომელსაც კონკისტადორები იყენებდნენ, იყო 2-3 დუიმიანი ფალკონეტი. ფალკონეტებს იყენებდნენ სამხედრო ხომალდებზე და მისი საშუალებით იგერიებდნენ მოწინააღმდეგისგან აბორდაჟის საშიშროებას. მალე ესპანელებმა ფალკონეტის სახმელეთო ლაშქრობებში გამოყენება დაიწყეს. ფალკონეტს საკმაოდ შორ დისტანციაზე შეეძლო ხუთზე მეტი ადამიანის დაშავება, ხოლო გასროლის ხმა ძლიერ ფსიქოლოგიურ ზეგავლენას ახდენდა მოწინააღმდეგეზე. მექსიკის კამპანიის დროს გამოიყენეს მძიმე არტილერიაც – პასაბოლანტე, კულევრინი და ბომბარდა, რომელთა კალიბრზე და ლულის სიგრძეზე ახლაც დავობენ მეცნიერები. ცნობილია, რომ 1519 წელს, ვერაკრუზთან მყოფ კორტესს 4 ფალკონეტი და ათამდე ბომბარდა ჰქონდა. სავარაუდოდ ბომბარდები სანაპიროზე აგებული სიმაგრის ვილია-რიკას დასაცავად დაუტოვეს გარნიზონს, რადგან ასეთი ტიპის ზარბაზნები მეტად მძიმე იყო სალაშქროდ წასაღებად. თუმცა შემდგომში მათთვის სპეციალური, მობილური ლაფეტები შექმნეს და ბომბარდები ტენოჩტიტლანის ალყაში გამოიყენეს 1521 წ.
გრანადის კაპიტულაცია, მუჰამედ XII ფერდინანდისა და იზაბელას წინაშე (ფრანცისკო პრადილია ორტისი, 1882 წ.)
მათი უმეტესობა საშუალო კლასის წარმოადგენელი იყო. მძიმე რაინდული კავალერიის ბატონობის ეპოქა დასრულდა, ახლა ბრძოლის ველზე ქვეითი ჯარი გაბატონდა. ფერდინანდი და იზაბელა თვლიდნენ, რომ მეთაურის წარმოშობას არანაირი მნიშვნელობა არ ჰქონდა, ამიტომ ბევრმა დაბალი ფენის წარმომადგენელმა, მაგრამ ნიჭიერმა ჯარისკაცმა გაიკეთა კარგი სამხედრო კარიერა, მაგალითად გონსალო ფერნანდეს დე კორდობამ (1453-1515, დიდ კაპიტანად წოდებული). მართალია ესპანეთში არსებობდა ნაციონალური არმია, მაგრამ მას არანაირი უნიფორმა არ გააჩნდა. ჯარისკაცები თვითონ ზრუნავდნენ სამოსზე და ჩვეულებრივ ევროპული მოდის მიხედვით იცმევდნენ. კონკისტადორები ხშირად აცტეკთა ტანსაცმელსაც ატარებდნენ. დღემდე არ წყდება დავა იმის შესახებ ჰქონდათ თუ არა მათ ჯავშნები. არანაირი დამამტკიცებელი საბუთი იმისა, რომ მექსიკაში ესპანელები აბჯარს ატარებდნენ არ არსებობს. არის ორი ვარიანტი – ისინი ჯავშანს საერთოდ არ იყენებდნენ ან იყენებდნენ, თუმცა დიდი მნიშვნელობა და ფართო გამოყენება არ ჰქონია. ევროპისგან განსხვავებით ამერიკის ცხელი კლიმატი მეტად არაკომფორტულს ხდიდა აბჯრის ტარებას, აღსანიშნავია ისიც, რომ მსგავს კლიმატში ბეგთარი მალე ჟანგდებოდა. ჯავშნის შეძენაც საკმაოდ ძვირი ჯდებოდა, ამიტომ სავსებით დასაშვებია, რომ კორტესის მეომრების უდიდეს ნაწილს არ ჰქონოდა ეს აღჭურვილობა.
არაგონული მუზარადი, რომელსაც XV-XVI საუკუნეებში იყენებდნენ ესპანელები (დაახლ. 1470 წ.)
ესპანელები უპირატესობას ანიჭებდნენ სამოსს, რომელსაც ძველად მეომრები აბჯრის შიგნით ატარებდნენ. ეს იყო სქელი ნაჭრისგან დამზადებული დამცავი ტანსაცმელი. იგი აძლიერებდა აბჯრის დაცვით ფუნქციას და ამავდროულად უფრო კომფორტულს ხდიდა უხეში რკინის ჯავშნის ხანგრძლივ გამოყენებას. ზოგჯერ ესპანელები ასეთ სამოსზე ჯაჭვის პერანგსაც იცმევდნენ, თუმცა ასეთი მძიმედ შეიარაღებული კონკისტადორები, მხოლოდ ძირითად, დამრტყმელ რაზმებში იყვნენ. კორტესის მეომართა ნაწილი ატარებდა რკინის მუზარადს – მორიონს, კაბასეტის ან უბრალოდ რკინის ქუდად წოდებულ ჩაფხუტს, რომელიც კოლუმბის ექსპედიციის წევრებსაც ჰქონდათ. იშვიათად იყო ბურგონეტად წოდებული მუზარადებიც. ესპანელთა შეიარაღებაში შედიოდა ხისგან, ტყავისგან ან რკინისგან დამზადებული პატარა, მრგვალი ფარები, რომელიც მოსახერხებელი იყო ხელჩართულ ბრძოლაში. კონკისტადორების მთავარი იარაღი გახლდათ – შუბი, ხმალი, არბალეტი, არკებუზი და მსუბუქი არტილერია. შუა საუკუნეების განმავლობაში მახვილის კონსტრუქცია დიდად არ შეცვლილა. ესპანელებს ჰქონდათ 90 სმ სიგრძის ორლესული ხმლები, მეტად მოსახერხებელი და მძლავრი იარაღი. გამოჩენილმა ტოლედოელმა ოსტატებმა რკინის დამუშავების ახალი ხერხები იპოვეს და ესპანური მახვილები უფრო მჭრელი და მსუბუქი გახადეს, ამავდროულად ეს იარაღი სიმტკიცით არ ჩამოუვარდებოდა არცერთ სხვა, უფრო მძიმე ხმალს.
კონკისტადორები და ტლასკალანეკები შედიან ტენოჩტიტლანში (მარგარეტ დუნკან კოქსჰედი, 1909 წ.)
მსუბუქად შეიარაღებული ინდიელი მეომრების წინააღმდეგ ესპანური მახვილი გამანადგურებელ იარაღად იქცა. კორტესის კავალერისტები იყენებდნენ 3,5 მ სიგრძის შუბებს და შიშის ზარს სცემდნენ ინდიელებს. ამავე შუბებს ზოგჯერ ქვეითებიც ატარებდნენ, შუბოსანთა რაზმს კი არბალეტოსნები და არკებუზირები ეხმარებოდნენ. არბალეტს საშინელი დარტყმის მიყენება შეეძლო მოწინააღმდეგისთვის, ამავდროულად მისი სიზუსტე მშვილდ-ისრისას აღემატებოდა. არკებუზი გერმანელი ალქიმიკოსი ბერის ბერტოლდ შვარცის გამოგონებად ითვლებოდა. ეს იყო ერთ-ერთი პირველი ცეცხლსასროლი იარაღი, რომელიც მალე გავრცელდა ევროპაში და ქვეითთა ხელში მომაკვდინებელი ძალა შეიძინა რაინდული კავალერიის წინააღმდეგ. კორტესმა კარგად იცოდა არკებუზირების მნიშვნელობა და ყოველთვის ყავდა თავის ჯარში მათი შენაერთი. მტრის 150 მეტრზე მოახლოებისას ესპანელები ცეცხლს გახსნიდნენ, ხოლო შემდეგ ხმლებს ამოიღებდნენ ხელჩართულ ბრძოლაში ჩასართავად. „კორტესი, დიასი, ალვარადო და სხვა კონკისტადორები წერდნენ, რაოდენ რთული იყო სასროლი დისტანციის დაჭერა ინდიელებთან ბრძოლაში, რადგან არკებუზის სასროლად მომზადებას საკმაოდ დიდი დრო სჭირდებოდა, ამიტომ მათ დასაცავად იყენებდნენ არბალეტოსნებს. თუ ინდიელები მოახერხებდნენ ესპანელთა ჩათრევას ხელჩართულ ბრძოლაში, მაშინ საქმეში ხმლით შეიარაღებული მეომრები ჩაერთვებოდნენ.”(21)
ფალკონეტი
არტილერიის მთავარი ტიპი, რომელსაც კონკისტადორები იყენებდნენ, იყო 2-3 დუიმიანი ფალკონეტი. ფალკონეტებს იყენებდნენ სამხედრო ხომალდებზე და მისი საშუალებით იგერიებდნენ მოწინააღმდეგისგან აბორდაჟის საშიშროებას. მალე ესპანელებმა ფალკონეტის სახმელეთო ლაშქრობებში გამოყენება დაიწყეს. ფალკონეტს საკმაოდ შორ დისტანციაზე შეეძლო ხუთზე მეტი ადამიანის დაშავება, ხოლო გასროლის ხმა ძლიერ ფსიქოლოგიურ ზეგავლენას ახდენდა მოწინააღმდეგეზე. მექსიკის კამპანიის დროს გამოიყენეს მძიმე არტილერიაც – პასაბოლანტე, კულევრინი და ბომბარდა, რომელთა კალიბრზე და ლულის სიგრძეზე ახლაც დავობენ მეცნიერები. ცნობილია, რომ 1519 წელს, ვერაკრუზთან მყოფ კორტესს 4 ფალკონეტი და ათამდე ბომბარდა ჰქონდა. სავარაუდოდ ბომბარდები სანაპიროზე აგებული სიმაგრის ვილია-რიკას დასაცავად დაუტოვეს გარნიზონს, რადგან ასეთი ტიპის ზარბაზნები მეტად მძიმე იყო სალაშქროდ წასაღებად. თუმცა შემდგომში მათთვის სპეციალური, მობილური ლაფეტები შექმნეს და ბომბარდები ტენოჩტიტლანის ალყაში გამოიყენეს 1521 წ.
არკებუზი
ქალაქის ალყისას კორტესს ესპანელებიდან 86 ცხენოსანი, 118 არბალეტოსანი და არკებუზირი და 700 ქვეითი ჯარისკაცი ყავდა. ამას ემატებოდა ტლასკალანელი მოკავშირეების მრავალრიცხოვანი ჯარი.(22)
აცტეკების იმპერია
აცტეკების იმპერია ანუ სამი ქალაქის ალიანსი თავისი დროის სამხრეთ და ჩრდილოეთ ამერიკის უძლიერესი ტომთა გაერთიანება იყო. ეს გახლდათ ტენოჩტიტლანის, ტესკოკოსა და ტლაკოპანის კავშირი 1428-1521 წლებში, სანამ კორტესმა არ განაადგურა. “სამთა ალიანსი დაარსდა ქალაქ ასკაპოცალკოს თავის მეზობლებზე მიღწეული გამარჯვების შემდეგ .”(23) „სამი ქალაქის ალიანსიდან მალე გამოიკვეთა ტენოჩტიტლანის უპირატესობა, რომელიც სწრაფად იზრდებოდა და ძლიერდებოდა”.(24) ესპანელთა ლაშქრობის დასაწყისისთვის ტენოჩტიტლანი უკვე დედაქალაქად იყო ქცეული, საიდანაც აკონტროლებდნენ ალიანსის მთელ ტერიტორიას, დანარჩენი ორი ქალაქი კი მეორეხარისხოვან როლს თამაშობდა. აცტეკები აწარმოებდნენ დაპყრობით ომებს და მოახერხეს თითქმის მთელი ცენტრალური მექსიკისა და რამდენიმე უფრო დაშორებული ტერიტორიის დაკავება. „თუმცა მათი ძალაუფლება ამ მიწებზე აბსოლიტური არ იყო – ისინი თავიანთ ჰეგემონიას ამყარებდნენ, არ ცვლიდნენ ადგილობრივ მმართველობას და მათგან სამხედრო დახმარებასა და ხარკს ითხოვდნენ.” (25) იმპერიის სათავეში იდგა ჰუეი ტლატოანი (26).
ტენოჩტიტლანი (რეკონსტრუქცია)
თავდაპირველად ახალი იმპერატორის არჩევაში მონაწილეობას იღებდა უმაღლესი არისტოკრატია (ტეკუტლი), ტენოჩტიტლანის კვარტალების ხელმძღვანელები (კალპული) და ყველა მოქალაქე – კაცები და ქალები (მაკეუალესი), ხოლო შემდგომში იმპერატორს ოთხთა საბჭო(27) და ტესკოკოსა და ტლაკოპანის მმართველები ირჩევდნენ. აცტეკებს განვითარებული ჰქონდათ სოფლის მეურნეობა, მოჰყავდათ სიმინდი. მოიპოვებდნენ ძვირფას მეტალებსა და ქვებს. ისინი იყვნენ კარგი მშენებლები, რაზეც მეტყველებს მექსიკის ტერიტორიაზე შემორჩენილი ბრწყინვალე ნაგებობები. წარმართ აცტეკებს მრავალი ღმერთი ჰყავდათ, მაგრამ განსაკუთრებით თაყვანს სცემდნენ ღვთაება ჰუიცილოპოჩტლის(28). ასევე გამოსარჩევია კეცალკოატლის – “ფრთიანი გველის” კულტი. აცტეკების ცხოვრებაში რელიგია მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა და ეს ხშირად აისახება კიდეც მათ ისტორიაზე, ამის მაგალითია ესპანელთა გამოჩენისას კორტესის კეცალკოატლად წარმოდგენა.
მონტესუმა II (1466/1467-1520 წ.) აკამაპიჩტლის დინასტიიდან აცტეკთა იმპერატორი 1502 წლიდან იყო, 1507 წელს კი მსოფლიოს იმპერატორის წოდება მიიღო. იგი, როგორც აცტეკი მონარქი სათავეში ედგა სამთა კავშირს. გაატარა ადმინისტრაციული რეფორმები და ააშენა სალოცავი დაპყრობილ ხალხთა კერპების დასაბრძანებლად. აწარმოებდა წარუმატებელ ომს ტლასკალის წინააღმდეგ. კორტესმა იგი ტყვედ ჩაიგდო როდესაც ტენოჩტიტლანში შევიდა და ცდილობდა მისი საშუალებით აცტეკთა მართვას, თუმცა აცტეკები მაინც აჯანყდნენ და მონტესუმაც სიცოცხლეს გამოასალმეს.(29)
კუატემოკის ძეგლი ვერაკრუსში, მექსიკაში
კუიტლაუაკი და კუატემოკი იმპერიას სათავეში მონტესუმას სიკვდილის შემდეგ ჩაუდგნენ. სწორედ მათი მეთაურობით განდევნეს კორტესი აჯანყებულებმა ქალაქიდან. კუიტლაუაკი მონტესუმას უმცროსი ძმა იყო, იგი იმპერატორი გახდა, თუმცა ვერ მოასწრო კორტესთან მეორედ დაპირისპირება და ყვავილით დაიღუპა(30). მის შემდეგ ძალაუფლების სათავეში კუატემოკი მოვიდა(31), მონტესუმა II-ს სიძე და ბიძაშვილი. იგი ეროვნული წინააღმდეგობის ნამდვილ სიმბოლოდ იქცა. კუატემოკმა ყველაფერი იღონა ქალაქის დასაცავად და როგორც შეეძლო ისე მოემზადა ესპანელთა მოსაგერიებლად.
კოლუმბამდელი ჩრდილო და ცენტრალური ამერიკის ხალხების სამხედრო საქმე ისეთი განსაკუთრებული სიმკაცრითა და სისასტიკით გამოირჩეოდა, რომ პარალელიც კი არსად მოეძევება.(32) აღსანიშნავია აცტეკთა რელიგიური ფანატიზმი და ისეთი ღვთაებების თაყვანისცემა, როგორიც იყო ჰუიცილოპოჩტლი, რომელსაც მსხვერპლად დატყვევებული მეომრების გულებს სწირავდნენ. აცტეკური ჯარი კარგად იყო ორგანიზებული და მომარაგებული, როგორც ღრმა ბიუროკრატულ კულტურას შეეფერება. ის იყოფოდა 8000-იან შენაერთებად, რომელთაც შეეძლოთ იმპერიის ტერიტორიაზე გაყვანილ მშვენიერ გზებზე თავისუფლად გაევლოთ დღეში ოცი მილი და თან ეტარებინათ რვა დღის სამყოფი სურსათი.(33) აცტეკებს რიცხობრივი უპირატესობაც გააჩნდათ მეზობელ ტომებთან და ომის დროს საკმაოდ მრავალრიცხოვანი ჯარი გამოჰყავდათ, თუმცა რეგულარულად არმიაში მხოლოდ ის მეომრები მსახურობდნენ, რომლებიც ქალაქში წესრიგს იცავდნენ. აცტეკები თხუთმეტი წლის ასაკიდან ავარჯიშებდნენ ბავშვებს იარაღის ხმარებაში. წვრთნის შემდეგ ახალგაზრდა მეომართა ჯგუფი საბოლოო გამოცდას გადიოდა.
აცტეკი მეომრები (Codex Mendoza, დაახლ. 1540 წ.)
მათ ერთი მტერი მაინც უნდა შეეპყროთ, რათა დაემტკიცებინათ რომ მზად იყვნენ. დიდებულთა ვაჟები იაგუარისა და არწივის არისტოკრატული ორდენებიდან ასეთივე მომზადებას გადიოდნენ და დაბალი ფენის წარმომადგენლებისგან განსხვავებით შეეძლოთ მიეღწიათ მაღლა სამხედრო თანამდებობისთვის. თუ პირველ ბრძოლაში მეომარი თავს ვერ გამოიჩენდა როგორც მამაცი ჯარისკაცი, ირჩევდა სხვა, უფრო მშვიდობიან საქმეს, მაგალითად ხელოსნობას. მეთაურები ატარებდნენ ფრთებითა და ოქროთი მორთულ ტანისამოსს. ფორმის მრავალფეროვნება და სიძვირფასე სარდლის მაღალ ჩინზე მეტყველებდა. იაგუარისა და არწივის ორდენში მხოლოდ არისტოკრატები ან განსაკუთრებით გამორჩეული მეომრები მსახურობდნენ. მათ მნიშვნელოვანი პრივილეგიები გააჩნდათ. ასევე ეს ორდენები ერთვებოდნენ ბრძოლაში პირველები, რათა სხვებისთვის სიმამაცის მაგალითი მიეცათ და მტრის რიგები გაერღვიათ. არსებობდა 20, 200, 400, 8000 კაციანი შენაერთები. განსაკუთრებით გამოირჩეოდა „კუაჩიკეების" რაზმი. ეს მეომრები თავს იპარსავდნენ და მხოლოდ მარცხენა ყურთან იტოვებდნენ პატარა ნაწნავს. სახის ნახევარს ლურჯად იღებავდნენ, მეორე ნახევარს ან წითლად ან ყვითლად. კუაჩიკეები ფიცს დებდნენ რომ არცერთი ნაბიჯით არ დაიხევდნენ უკან ბრძოლის დროს. არსებობდა კიდევ ერთი ტიპის სამხედრო რაზმი - ოტომები, ოტომთა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლები, რომლებიც მოკავშირეებისა და მოქირავნეების სახით მსახურობდნენ აცტეკთა ჯარში.
აცტეკი „იაგუარი მეომარი" (Codex Magliabechiano, XVI ს.)
განთქმულები იყვნენ განსაკუთრებული სისასტიკითა და მძვინვარებით. შემდეგ ამ სახელწოდებით აცტეკთა საზოგადოებაში ახალი, მეომართა სოციალური ჯგუფი ჩამოყალიბდა. აცტეკთა არმიის უმაღლეს მეთაურს ტლაკოჩკალკატლი (კაცი შუბის მტყორცნელთა სახლიდან) ეწოდებოდა, უბრალოდ გენერალს - ტლაკატეკატლი (მტრის მჩეხავი). აცტეკთა ძირითადი იარაღები იყო - შუბი, ხელშუბი, შურდული და მშვილდ-ისარი. ასევე იყენებდნენ მაკუაჰუიტლს - ხისა და ობსიდიანის ხმალს, ობსიდიანის დანებს, საბრძოლო კეტებსა და ობსიდიანისგან დამზადებულ ცულებს. თავდაცვით საშუალებას ფარი წარმოადგენდა, რომელიც რამდენიმე ტიპისა არსებობდა. ასევე ჰქონდათ ბამბისა და ტყავისგან დამზადებული აბჯარი. ბერნალ დიასი ასევე აღნიშნავს ცელის მსგავს იარაღს, რომელიც ისეთი დიდი იყო, რომ რამდენიმე მეომარი სჭირდებოდა გამოსაყენებლად. მასზე მაგრდებოდა სამმეტრიანი ობსიდიანის მჭრელი პირი. ამ იარაღით მტრის რიგების გარღვევა და და დაფანტვა იყო შესაძლებელი. ბრძოლის ველზე სხვადასხვა შენაერთისთვის შეტევის დაწყების ნიშნად აცტეკები იყენებდნენ კვამლს. ბრძოლა უმეტესად ორივე მხრიდან ისრების დაშენით იწყებოდა, შემდეგ შეტევაზე გადასული მეომრები ერთმანეთს ხელშუბებს ტყორცნიდნენ და ხელჩართულ ბრძოლაში ჩაერთვებოდნენ. აცტეკები უფრო მეტად ცდილობდნენ ტყვედ ჩაეგდოთ მოწინააღმდეგე, ვიდრე მოეკლათ. ზოგჯერ ამ არგუმენტს იყენებენ ესპანელთა მიერ აცტეკების დამარცხების ერთ-ერთ მიზეზადაც.(34) მაგრამ სამხედრო ისტორიკოსთა უმეტესობამ უარყო ეს მოსაზრება. ისინი აღნიშნავენ, რომ აცტეკები ყველანაირად ცდილობდნენ ესპანელთა ამოხოცვას და მალევე შეეჩვივნენ ბრძოლის ახალ სტილს.(35)
ტენოჩტიტლანის ალყის დროს კუატემოკს საკმაოდ მრავალრიცხოვანი ჯარი ჰყავდა. სხვადასხვა წყაროებში 60 000-დან (35) 300 000-მდე მერყეობს.
ობსიდიანის შუბისპირი
ქალაქის იერიში არცთუ ადვილი იყო, რადგან ტესკოკოს ტბის შუაში მდებარეობდა, თუმცა მნიშვნელოვანი ფორტიფიკაციები არ გააჩნდა. ესპანელებმა კი ტბის გადასალახად ხომალდები მოიტანეს. რამდენად შეეძლო კუატემოკს მათი მოგერიება, ბრძოლის მიმდინარეობისას გამოჩნდა.
ქალაქის აღება
1521 წლის 26 მაისს (37) კორტესის ძალებმა დაიკავეს პოზიციები. მან თითოეულ გემზე 25 ჯარისკაცი და არტილერისტი აიყვანა, რომელიც გემბანზე განთავსებული ზარბაზნით აცტეკებს მოიგერიებდა. ამის შემდეგ ჯარი სამ ნაწილად გაყო. პედრო დე ალვარადო მეთაურობდა 25 000 ტლასკალანელს, 30 ცხენოსანს, 18 არბალეტოსანს და არკებუზირს და 150 ქვეითს. მას ქალაქ ტლაკოპანის გზით უნდა ემოძრავა. კრისტობალ დე ოლიდი 20 არბალეტოსანს და არკებუზირს, 175 ქვეითს და 20 000 მოკავშირე ინდიელს. იგი ქალაქ კოიუჰუაკანის გზით წავიდოდა. გონსალო დე სანდოვალი კი 24 მხედარს, 14 არკებუზირს, 13 არბალეტოსანს, 150 ქვეითს და 30 000 მოკავშირე ინდიელს. სანდოვალის ნაწილები ქალაქ იქსტლალალაპანიდან დაიძრებოდნენ.
ერთ-ერთ მთავარ სიძნელეს წარმოადგენდა ის, რომ ტენოჩტიტლანისთვის დამბების გავლით უნდა მიეღწიათ, რომელზეც ცხენით გადასვლა შეუძლებელი იყო. ინდიელები იყენებდნენ ბუნებრივ სიმაგრეებს, სახლებს, ბარიკადებს და მოწინააღმდეგეს ისრების სეტყვას აყრიდნენ. პირველ დღეს ესპანელებმა ვერაფერი გააწყეს მათ წინააღმდეგ. კორტესმა გადაწყვიტა წყალი დაეწყვიტა ქალაქისთვის. ამიტომ ალვარადომ და ოლიდამ ჩაპულტეპეკი დაიკავეს, საიდანაც მოხერხდა მთავარსარდლის ბრძანების შესრულება. აცტეკები მამაცურად იბრძოდნენ, მაგრამ ესპანელები ვერ შეაკავეს და უკან დაიხიეს. ოლიდამ და ალვარადომ დაანგრიეს აკვედუკი და ტენოჩტიტლანს სასმელი წყლის მიწოდება შეუწყვიტეს. ქალაქში რამდენიმე ჭა იყო, მაგრამ მისი წყალი არ ყოფნიდა მთელ მოსახლეობას და აცტეკები იძულებულები გახდნენ ნავებით შემოეტანათ წყალი სხვადასხვა ადგილიდან. აკვედუკის დანგრევიდან ხუთი დღის შემდეგ კუატემოკმა ასობით კანოეში ჩასხა მეომრები და შეტევა წამოიწყო, მაგრამ ესპანელებმა თავისი ზარბაზნებით ჩაძირეს მათი ნავები და ტესკოკოს ტბაზე კონტროლი დაამყარეს. კორტესმა გააგრძელა წარმატებული იერიში და მისი არბალეტოსნები ქალაქშიც კი გადავიდნენ, თუმცა მალე უკან დაიხიეს.
კონკისტადორები ლოცულობენ ტენოჩტიტლანზე შეტევამდე (მარგარეტ დუნკან კოქსჰედი, 1909 წ.)
ბრძოლები ათი კვირის განმავლობაში მიმდინარეობდა. მთელი ამ დროის განმავლობაში ესპანელები ხედავდნენ როგორ აჰყავდათ ტყვეები პირამიდის თავზე და ასრულებდნენ სისხლიან მსხვერპლშეწირვას.(38) აცტეკები თავს თავგანწირვით იცავდნენ. მათ თავთხელ წყალში ორმოები ამოთხარეს და წამახული მორები დაარჭეს, რითაც მეტად გაუძნელეს საქმე ესპანურ ხომალდებს. როდესაც რომელიმე ხომალდი რიფზე შეჯდებოდა, აცტეკი მეომრები თავს ესხმოდნენ მის ეკიპაჟს და ანადგურებდნენ. ბევრი გემი ჩაიძირა, ნაწილი ალყაშემორტყმულებს ჩაუვარდათ ხელში. მიუხედავად ამისა კორტესმა ნელ-ნელა მიუახლოვა თავისი ჯარები ქალაქს და მის მახლობლად გაამაგრა პოზიციები. კუატემოკმა სცადა კონტრშეტევა წამოეწყო და დამბის მხრიდან გაერღვია ალყა, თუმცა უშედეგოდ. საბოლოოდ კორტესმა 13 აგვისტოს წამოიწყო ძლიერი შტურმი, რომელიც მეორე დღეს გამარჯვებით დააგვირგვინა. ესპანელები და მათი მოკავშირეები ყველა ქუჩაზე წინააღმდეგობას ხვდებოდნენ. თავზეხელაღებული აცტეკები თავს ესხმოდნენ ყველა მხრიდან. შეტაკებები მიმდინარეობდა ყველა შენობის დასაკავებლად, თუმცა ესპანელთა შეჩერება მაინც ვერ მოხერხდა. ქალაქისთვის ბრძოლის დროს აცტეკები 70 დატყვევებულ ესპანელს რიგ-რიგობით სწირავდნენ მსხვერპლად ჰუიცილოპოჩტლის. ტენოჩტიტლანის ბევრი მაცხოვრებელი ტლატელოლკოში იყო გაქცეული. კორტესმა ელჩები გაგზავნა მათთან და მოკავშირეობა შესთავაზა, მაგრამ ტლატელოლკოელები აცტეკების ერთგულები დარჩნენ. როდესაც ესპანელები ტენოჩტიტლანის ცენტრს მიადგნენ და ბრძოლის ბედი უკვე საბოლოოდ გადაწყდა, კუატემოკი იძულებული გახდა მოლაპარაკება წამოეწყო.(39) აცტეკები დანებდნენ.
კორტესი და მისი მეომრები შტურმით იღებენ ტეოკალის, ტენოჩტიტლანის პირამიდას (ემანუელ ლეუცე, 1848 წ.)
კორტესმა მოითხოვა დაებრუნებინათ მთელი ოქრო, რაც La Noche Triste-ს დროს წაართვეს ესპანელებს. კუატემოკი ესპანელთა ტყვედ იქცა და აცტეკთა მმართველის სტატუსს ფორმალურადღა ინარჩუნებდა. იგი 1525 წელს წამებით მოკლეს როდესაც თან ახლდა ესპანელთა ექსპედიციას გვატემალაში. მიუხედავად დანებებისა, ესპანელთა სამხედრო ნაწილები, განსაკუთრებით კი ტლასკალანელები აგრძელებდნენ აცტეკთა ხოცვა-ჟლეტას.(40) კორტესი ვერ ახერხებდა მათ გაკონტროლებას და ეს საშინელება სამი დღე გაგრძელდა. ფლორენციის კოდექსის(41) მიხედვით 8 დღის განმავლობაში 240 000 ადამიანი დაიხოცა. ეს რიცხვი გადამეტებულია, რადგან 1520 წელს, ჯერ კიდევ ყვავილის ეპიდემიამდე, მოსახლეობის რიცხოვნობა 60-დან 300 ათასამდე მერყეობს. ამა და სხვა მტკიცებულებების ფონზე, ესპანელმა მკვლევარებმა დაადგინეს, რომ ქალაქში სხვადასხვა მიზეზის გამო, მთელი ალყის განმავლობაში 100 000-მდე აცტეკი უნდა დაღუპულიყო. თითქმის მთელი არისტოკრატია ამოწყვიტეს, მხოლოდ მცირეწლოვანი ბავშვები გადარჩნენ. შემდგომში ესპანელი თვითმხილველები წერდნენ, რომ შეუძლებელი იყო ისე გაგევლო ქალაქში, გვამზე არ დაგებიჯებინაო. თავად ესპანელებმა კორტესის მთელი ორწლიანი კამპანიის განმავლობაში 1800-მდე კაცი დაკარგეს, მათ შორის ტენოჩტიტლანის ალყისას 100-მდე ჯარისკაცი, თუმცა ტლასკალანელებმა დიდი დანაკარგები განიცადეს - 10-დან 20 ათასამდე მეომარი. ინდიელი მოკავშირეების როლი კორტესის კამპანიაში ძალიან მნიშვნელოვანი იყო. ისინი ამარაგებდნენ ესპანელებს სურსათით და რაც მთავარია ცოცხალი ძალით. ტლასკალანელების დახმარების გარეშე კორტესი თავისი მცირერიცხოვანი ჯარით კამპანიას წარმატებით ვერ ჩაატარებდა. ტენოჩტიტლანის აღების შემდეგ მან კიდევ რამდენიმე შეტევა განახორციელა და აიღო მიჩოაკანი, ოახაკა, კოლიმა, ტაბასკო და პანუკო. 1522 წლის 15 ოქტომბერს კორტესი ოფიციალურად დაინიშნა „ახალი ესპანეთის" მეფისნაცვლად.(42)
კუატემოკის წამება (ლეანდრო იზეგუერე, 1892 წ.)
მექსიკის დაპყრობა ამერიკის ესპანური კოლონიზაციის უმნიშვნელოვანესი მომენტი იყო. ტენოჩტიტლანის აღებით ერნან კორტესმა საფუძველი ჩაუყარა ესპანელთა ექსპანსიის განვითარებას ცენტრალურ ამერიკაში. ეს იყო კონკისტადორთა პირველი დიდი წარმატება. მათ დაამხეს ინდიელთა ერთ-ერთი უძლიერესი იმპერია, რომელიც შიშის ზარს სცემდა მექსიკის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ყველა ტომს. ტენოჩტიტლანის ადგილზე ესპანელებმა ახალი ქალაქი აღმართეს, რომელსაც მეხიკო უწოდეს. აცტეკთა ცივილიზაცია დაეცა. მათ პირამიდებზე ქრისტიანული სალოცავები აიგო. კერპები დაანგრიეს და ჯვრები აღმართეს. საფუძველი ეყრებოდა ახალ ამერიკას, რომელშიც ევროპელები იცხოვრებდნენ.
სქოლიოები
(1) Tracy, James D. The Rise of Merchant Empires: Long-Distance Trade in the Early Modern World, 1350-1750. New York : Cambridge University Press, 1990. 35
(2) Somerville, Angus; McDonald, Andrew R, The Viking Age: A Reader. University of Toronto Press. 2010. 350
(3) Алтамира и Кревеа, Рафаел, История Испании II. Москва: Издательство иностранной литературы, 1981. 41
(4) Алтамира и Кревеа, Рафаел, История Испании II. 43
(5) Crow, John A. The Epic of Latin America. Los Angeles, California: University of California Press, 1992. 73
(6) Hassig, Ross. Mexico and the Spanish Conquest. Longman Group UK Limited, 1994. 45-46
(7) Алтамира и Кревеа, Рафаел, История Испании II. 43
(8) Bernard Grunberg, La folle aventure d'Hernan Cortés. in L'Histoire n°322, July–August, 2007.
(9) Алтамира и Кревеа, Рафаел, История Испании II. 43
(10) მათ შორის იყო მალინჩე, კორტესის მომავალი საყვარელი და მისი ვაჟის – მარტინის დედა. მან აცტეკთა და მაიას ტომთა ენა იცოდა და თარჯიმნის მოვალეობის შესრულებით ესპანელთა ექსპედიციას დიდი დახმარება გაუწია. ამას გარდა კორტესმა მისგან უამრავი რამ შეიტყო აცტეკებისა და სხვა ტომების შესახებ.
(11) Hassig, Ross. Mexico and the Spanish Conquest. 53-54
(12) Restall, Matthew, Seven Myths of the Spanish Conquest. New York: Oxford University Press, 2003.
(13) Hassig, Ross. Mexico and the Spanish Conquest. 88-89
(14) ნარვაესი რამდენიმე წელი კორტესის ტყვე იყო.
(15) Hassig, Ross. Mexico and the Spanish Conquest. 91-92
(16) ეს უკანასკნელი ამ მოვლენებს კიდეც შეეწირა.
(17) La Noche Triste - მწუხარების ღამე – კორტესმა თავისი რაზმით ძლივს დააღწია თავი აჯანყებულ აცტეკთა მასას, დაკარგა მთელი არტილერია და ნადავლი, 400-800 ესპანელი და 2000-4000-მდე მოკავშირე ინდიელი.
(18) გრანადა – ისტორიული ქალაქი სამხრეთ ესპანეთში
(19) Pohl, John M D; Adam Hook, The conquistador, 1492-1550. Oxford, U.K. : Osprey Pub., 2001. 16
(20) არბალეტი – იგივე კონდახიანი მშვილდი. არკებუზი – XV-XVI საუკუნეების ცეცხლსასროლი იარაღი. მუშკეტი – XVI-XVIII საუკუნეების ცეცხლსასროლი იარაღი
(21) Pohl, John M D; Adam Hook, The conquistador, 1492-1550. 29
(22) Hassig, Ross. Mexico and the Spanish Conquest. New York: Longman, 1994.
(23) Smith, Michael, The Aztecs. Malden, MA: Blackwell Publishing. 1997.
(24) Hassig, Ross, Aztec Warfare: Imperial Expansion and Political Control. University of Oklahoma Press, 1988.
(25) Smith, Michael, The Aztecs. 1997.
(26) Huey tlatoani - ითარგმნება როგორც დიდი ტლატოანი ან დიდი ორატორი
(27) ოთხთა საბჭო – ტლაკოჩტეკუტლის (უმაღლესი რანგის მსაჯული), ტლაკატეკატლის (მთავარსარდალი), ესუაუაკატლისა (არისტოკრატიის წარმომადგენელი) და ტლილანკალკვუისგან (ხალხის წარმომადგენელი) შემდგარი უმაღლესი საბჭო.
(28) ჰუიცილოპოჩტლი – აცტეკური ომისა და მზის ღვთაება, ტენოჩტიტლანის მფარველი. მის საპატივსაცემოდ აღესრულებოდა ადამიანის მსხვერპლშეწირვა.
(29) სხვა ვერსიით მონტესუმა თვითOონ ესპანელება მოკლეს, როცა ნახეს რომ აღარ ჰქონდა გავლენა თავის ხალხზე
(30) Tsouras, Peter, Montezuma: warlord of the Aztecs. Washington, D.C. : Potomac Books, 2005. chronology, xvii
(31) Tsouras, Peter, Montezuma: warlord of the Aztecs. chronology, xvii
(32) Keegan, John, A history of warfare. New York: Alfred A. Knopf : Distributed by Random House, Inc., 1993. 106-107
(33) Keegan, John, A history of warfare. 109
(34) Inga, Clendinnen, Aztecs: An Interpretation. Cambridge University Press, Cambridge, UK. 1991.
(35) Lockhart, James, We People Here: Nahuatl Accounts of the Conquest of Mexico. Berkeley: University of California Press. 1993. Restall, Matthew; Seven Myths of the Spanish Conquest. New York: Oxford University Press, 2003.
(36) Marley, David, Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere, 1492 to the Present. Santa Bárbara: ABC-CLIO, 2008. 35
(37) Tucker , Spencer, Battles that changed history: an encyclopedia of world conflict. Santa Barbara, Calif. : ABC-CLIO, ©2011. 157
(38), Tucker , Spencer, Battles that changed history, 159.
(39) General History of The Things of New Spain. de Sahagun, Bernardino. The Human Record: Sources of Global History, Volume II. Andrea, Alfred J. and James H. Overfield. Boston: Houghton Mifflin, 2005. 128–33.
(40) León-Portilla, Miguel (Ed.) The Broken Spears: The Aztec Account of the Conquest of Mexico. Boston: Beacon Press, 1992.
(41) ფლორენციის კოდექსი - ბერნარდინიო დე სააგუნის(Bერნარდინო დე შაჰაგúნ, დაახლ. 1499-1590) ფუნდამენტალური ნაშრომი "ახალი ესპანეთის" ანუ ესპანელთა დაპყრობილი ამერიკის ისტორიის შესახებ. გვაძლევს მნიშვნელოვან ცნობებს აცტეკების ისტორიაზე.
(42) Алтамира и Кревеа, Рафаел, История Испании II. Москва: Издательство иностранной литературы, 1981. 44.
ბიბლიოგრაფია
2. Somerville, Angus; McDonald, Andrew R, The Viking Age: A Reader. University of Toronto Press. 2010
3. Алтамира и Кревеа, Рафаел, История Испании II. Москва: Издательство иностранной литературы, 1981.
4. Crow, John A. The Epic of Latin America. Los Angeles, California: University of California Press, 1992
5. Hassig, Ross. Mexico and the Spanish Conquest. Longman Group UK Limited, 1994
6. Bernard Grunberg, La folle aventure d'Hernan Cortés. in L'Histoire n°322, July–August 2007
7. Restall, Matthew, Seven Myths of the Spanish Conquest. New York: Oxford University Press, 2003.
8. Pohl, John M D; Adam Hook, The conquistador, 1492-1550. Oxford, U.K. : Osprey Pub., 2001.
9. Hassig, Ross, Aztec Warfare: Imperial Expansion and Political Control. University of Oklahoma Press, 1988.
10. Smith, Michael, The Aztecs. Malden, MA: Blackwell Publishing. 1997.
11. Tsouras, Peter, Montezuma: warlord of the Aztecs. Washington, D.C. : Potomac Books, 2005.
12. Keegan, John, A history of warfare. New York: Alfred A. Knopf: Distributed by Random House, Inc., 1993.
13. Inga, Clendinnen, Aztecs: An Interpretation. Cambridge University Press, Cambridge, UK. 1991.
14. Lockhart, James, We People Here: Nahuatl Accounts of the Conquest of Mexico. Berkeley: University of California Press. 1993.
15. Restall, Matthew; Seven Myths of the Spanish Conquest. New York: Oxford University Press, 2003.
16. Marley, David, Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere, 1492 to the Present. Santa Bárbara: ABC-CLIO, 2008.
17. Tucker , Spencer, Battles that changed history : an encyclopedia of world conflict. Santa Barbara, Calif. : ABC-CLIO, 2011.
18. General History of The Things of New Spain. de Sahagun, Bernardino. The Human Record: Sources of Global History, Volume II. Andrea, Alfred J. and James H. Overfield. Boston: Houghton Mifflin, 2005
19. León-Portilla, Miguel (Ed.) The Broken Spears: The Aztec Account of the Conquest of Mexico. Boston: Beacon Press, 1992.
20. Townsend, Richard F, The Aztecs. London: Thames and Hudson, 1992.
ნიკა ხოფერია
